ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі М.Д. Жупказиевтің,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – Заңнама департаментінің директоры Д.А. Сүлейменовтің,

Қазақстан Республикасы Қаржылық мониторинг агенттігінің өкілі – 1-тергеу басқармасының басшысы О.С. Тажмаганбетовтің,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің бас консультанты Р.Т. Байтеленовтің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А. Сартаеваның,

Қазақстан Республикасы Заңнама және құқықтық ақпарат институтының өкілі – бас ғылыми қызметкер Н.Н. Турецкийдің,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының жанындағы Құқық қорғау органдары академиясының өкілі – арнайы заң пәндері кафедрасының профессоры В.В. Ханның,

сондай-ақ Қазақстан кәсіпкерлерінің құқықтарын қорғау жөніндегі уәкіл Қ.І. Нұровтың қатысуымен,

өзінің ашық отырысында М.Д. Жупказиевтің 2014 жылғы 3 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі – ҚК) 245-бабы үшінші бөлігінің "қылмыстық топ" деген сөздерге қатысты және 262-бабының, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Соттардың бандитизм және қылмыстық құқық бұзушылықтарға қатыса отырып, басқа қылмыстық құқық бұзушылықтар жасағаны үшін жауапкершілік туралы заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы" 2001 жылғы 21 маусымдағы № 2 нормативтік қаулысының (бұдан әрі – ЖС НҚ) 11 және 13-тармақтарының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Е.Ә. Оңғарбаевты және отырысқа қатысушыларды тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, сарапшы – Парламентаризм институтының атқарушы директоры, заң ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор А.К. Канатовтың қорытындысымен танысып, Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқық нормаларына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) ҚК-нің 262-бабының, ЖС НҚ-ның 11 және 13-тармақтарының Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі – Конституция) 13-бабының 1-тармағына, 26-бабының 1 және 2-тармақтарына, 39-бабының 1-тармағына сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті.

Өтініш субъектісі ҚК-нің 262-бабы, ЖС НҚ-ның 11 және 13-тармақтары жеткілікті түрде анық тұжырымдалмағандықтан, конституциялық тұрғыда бекітілген құқықтардың бұзылуына әкеп соғатын, кеңейте және екіұшты түсіндіруге жол беретіндіктен Конституция ережелеріне қайшы келеді деп есептейді. Өтініш субъектісі өзі дау айтып отырған нормалар экономикалық қылмыстық құқық бұзушылықтар жасаған кәсіпкерлерді коммерциялық ұйымдар құрылымына тән формальды белгілер: иерархия, бағыныстылық, функциялардың бөлінуі және пайда табу мақсаттарын айқындау бойынша ұйымдасқан қылмыстық топтардың қатысушыларына шын мәнінде теңестіреді деп көрсетеді.

Өтініштен және оған қоса берілген материалдардан Шымкент қаласының Әл-Фараби аудандық соты 2022 жылғы 2 наурыздағы үкімімен М.Д. Жупказиевті ҚК-нің 245-бабының үшінші бөлігінде және 262-бабының бірінші бөлігінде көзделген қылмыстық құқық бұзушылықтарды жасауға қатысқаны дәлелденбегендіктен кінәсіз деп танығанын және оның ақталғанын түсінуге болады.

Шымкент қаласы сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы 2023 жылғы 5 қазандағы апелляциялық үкімімен өтініш субъектісін аталған қылмыстарды жасауда кінәлі деп таныған.

Конституциялық Сот отырысының барысында өтініш субъектісі ҚК-нің 245-бабы үшінші бөлігінің "қылмыстық топ" деген сөздерге қатысты Конституцияға сәйкестігін тексеру туралы қосымша мәлімдей отырып, өтініш көлемін ұлғайтты, бұл нормада қылмыстық топ жасаған, ұйымдарға салынатын салықты және (немесе) бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi төлеуден жалтарғаны үшін қылмыстық жауаптылық көзделеді.

ҚК-нің және ЖС НҚ-ның дау айтылып отырған ережелерінің конституциялылығын тексеру кезінде өтініш нысанасына қатысты Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Қазақстан Республикасы Конституцияның 1-бабының 1-тармағына сәйкес адамды және оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын мемлекеттің ең қымбат қазынасы деп жария етеді, өзін құқықтық мемлекет ретінде орнықтырады, бұл адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, құқық үстемдігі қағидатын, құқық нормаларының анықтығы, болжамдығы және екіұшты болмауы өлшемшарттарын қатаң сақтауды білдіреді.

Бұл талаптар қылмыстық құқық саласында ерекше маңызға ие, себебі қылмыстық жауаптылық негіздері мен жазалау шараларын белгілейтін нақ осы ҚК нормалары құқық қолданушының өз бетінше немесе кеңейте түсіндіру тәуекелін болғызбау үшін, әсіресе шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылары мен қызметкерлерінің әрекеттерін саралау бөлігінде барынша анық әрі нақты тұжырымдалуға тиіс.

Құқық жүйесінің негізгі салаларының бірі ретінде қылмыстық құқық қоғамды қылмыстан қорғау құралы ғана емес, сонымен бірге ҚК-нің 2-бабының бірінші бөлігінде көрсетілгендей, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын, меншік құқығын қорғау мәселелерінде әділдік пен құқықтық тәртіптің кепілі де болып табылады.

Конституциялық Сот құқық үстемдігі қағидатынан құқықтық реттеудің формальды құқықтық айқындылығы, анықтығы мен қайшылықсыздығы, түрлі құқық салаларының өзара байланысты нормалары арасындағы үйлесімділік талабы туындайды деп бірнеше рет атап өткен болатын (2023 жылғы 22 ақпандағы № 3, 2023 жылғы 31 тамыздағы № 27-НҚ, 2024 жылғы 13 қыркүйектегі № 51-НҚ нормативтік қаулылар және басқалар).

ҚК-нің 1-бабының екінші бөлігіне сәйкес Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының (бұдан әрі – Жоғарғы Сот) нормативтік қаулылары да қылмыстық заңнамаға кіреді, бұл олардың заңдық анықтық мен айқындылық өлшемшарттарына сәйкес келуін талап етеді.

Бұған дейін Конституциялық Сот әрекетке қылмыстық сипат беретін қылмыстық заң нормаларының диспозициялары әрбір адамның қылмыстық-құқықтық салдарды болжай алу мүмкіндігін көздеуге және құқықтық реттеудің жалпы қағидаттарымен келісілген болуға тиіс деп көрсетті (2023 жылғы 18 мамырдағы № 14-НҚ нормативтік қаулы).

2. ҚК-нің 262-бабына жүргізілген талдау аталған норманың диспозициясы балама әрекеттерді қамтитынын көрсетеді, оларды жасаған кезде қылмыстық жауаптылық, оның ішінде ұйымдасқан топты немесе қылмыстық ұйымды құрғаны, оған басшылық еткені және қатысқаны үшін қылмыстық жауаптылық басталады.

ҚК-нің 262-бабына ескертуде "Осы Кодекстiң 262, 263, 264, 265 және 268-баптарында қылмыстық топқа қатысуын өз еркiмен тоқтатқан және қылмыстық топ жасап жатқан немесе жасаған қылмыстарды ашуға немесе олардың жолын кесуге белсендi түрде ықпал еткен адам, егер оның әрекеттерiнде өзге қылмыс құрамы болмаса, қылмыстық жауаптылықтан босатылады" деп белгіленеді.

Ұйымдасқан қылмысқа қарсы іс-қимылдың қылмыстық-құқықтық шаралары сыбайлас қатысу институтымен тығыз байланысты. Қылмыстық құқық доктринасында қылмысқа сыбайлас қатысу түрлерінің ұғымы кеңінен қолданылады және ашып көрсетіледі, бұл әрбір сыбайлас қатысушының іс-әрекетін дұрыс саралауға және жауаптылық дәрежесін жеке-дара қарауға мүмкіндік беретіндіктен оның практикалық мәні маңызды.

ҚК-де барлығы "қылмыстық топ" деген ұғымға топтастырылған – ұйымдасқан топ, қылмыстық ұйым, қылмыстық қоғамдастық немесе олардың трансұлттық түрлері, сондай-ақ өзге де қылмыстық бірлестіктер (мысалы, террористік топ, банда) сияқты құқықтық санаттар арасындағы айырмашылық көзделген (3-баптың 24) тармағы, 31-баптың үшінші бөлігі).

"Қылмыстық ұйым" және "ұйымдасқан топ" ұғымдарының анықтамасы ҚК-нің 3-бабының 25) және 36) тармақтарында қамтылады. Мәселен, қатысушылары ұйымдық, функционалдық және (немесе) аумақтық оқшауланған топтарға (құрылымдық бөлімшелерге) бөлінген ұйымдасқан топ – қылмыстық ұйым, ал бір немесе бірнеше қылмыстық құқық бұзушылық жасау мақсатында алдын ала біріккен екі немесе одан көп адамның тұрақты тобы – ұйымдасқан топ деп танылады.

Қылмыстық топ құрғаны, оған басшылық еткені немесе оның басқа түрлеріне қатысқаны үшін қылмыстық жауаптылық ҚК-нің тиісті баптарында (182, 257, 263, 264, 265, 267 және 268-баптар) көзделгенін атап өту керек.

Конституциялық Сот ҚК-нің 262-бабына талдау жүргізе отырып, ұйымдасқан топқа немесе қылмыстық ұйымға қатысқаны үшін қылмыстық жауаптылық – ұйымдасқан қылмыстың жолын кесуге ғана бағытталған шара екендігін негізге алады. Қылмыстық заңда тікелей көрсетілген объективті және субъективті белгілердің жиынтығы болған кезде ғана оны қолдануға жол беріледі, бұл Қазақстан Республикасының конституциялық талаптары мен халықаралық міндеттемелеріне сәйкес келеді.

Осы тұрғыда Қазақстан Республикасы 2008 жылғы 4 маусымда ратификациялаған, Біріккен Ұлттар Ұйымының трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы 2000 жылғы 13 желтоқсандағы конвенциясын (бұдан әрі – Конвенция) ескеру қажет.

Конвенцияның 5-бабының 1-тармағында әрбір қатысушы мемлекет қылмыстың нақты жасалуына қарамастан, ұйымдасқан топтың сөз байласуына, оған басшылық етуі мен қатысуына, қылмыстық әрекетке жәрдемдесуіне, егер саналы түрде қатысу белгілері анықталса, қылмыстық сипат беруге міндетті деп көрсетіледі.

3. ҚК-нің 31-бабының төртінші және бесінші бөліктерінде бұлайша белгіленеді:

"4. Қылмыстық топ құрған не оған басшылық еткен адам осы Кодекстің Ерекше бөлігінің тиісті баптарында көзделген жағдайларда қылмыстық топты ұйымдастырғаны және оған басшылық еткені үшін, сондай-ақ егер қылмыстар оның пиғылында боған болса, қылмыстық топ жасаған барлық қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылыққа жатады.

5. Қылмыстық топтың басқа қатысушылары осы Кодекстің Ерекше бөлігінің тиісті баптарында көзделген жағдайларда, оған қатысқаны үшін, сондай-ақ өздері дайындауға немесе жасауға қатысқан қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылықта болады".

Осылайша, заң шығарушы ҚК-нің Ерекше бөлігінің 182, 257, 262, 263, 264, 265, 267 және 268-баптарында қатысу сипаты мен қатысушыларының кінә дәрежесін ескере отырып, қылмыстық топтардың түрлері бойынша сараланған жауаптылықты көздеген. Бұл жазасыз қалуды болғызбауға бағытталған қылмыстық жауаптылықтың заңдылығы мен әділдігі қағидаттарын көрсетеді.

Конституциялық Сот ҚК-нің 245-бабы үшінші бөлігінің ("қылмыстық топ" деген сөздерге қатысты) Конституцияның ережелеріне қайшы келуін таппады, өйткені аталған қылмыстық-құқықтық норма сыбайлас қатысу мен сөз байласудың күрделі түрлері кезінде салық төлеуден жалтарудың алдын алуға бағытталған, бұл Конституцияның әркімге заңды түрде белгіленген салықтар мен өзге де міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі міндетті жүктейтін 35-бабына сәйкес келеді.

4. Конституцияның 81-бабында "Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты азаматтық, қылмыстық істер, жергілікті және басқа да соттардың соттылығына жататын өзге де істер бойынша жоғары сот органы болып табылады, заңда көзделген жағдайларда өзінің соттылығына жататын сот істерін қарайды және сот практикасының мәселелерi бойынша түсiнiктемелер беріп отырады" деп көрсетілген.

Конституцияның 4-бабының 1-тармағында Жоғарғы Соттың нормативтік қаулылары қолданыстағы құқыққа жатқызылады.

Бұған дейін Конституциялық Сот Жоғарғы Соттың түсіндіру қызметі құқықтық нормаларды нақтылауға және тәптіштеуге, коллизияларды жоюға, сондай-ақ заңда жеткілікті түрде айқындалмаған баға беру ұғымдарын түсіндіруді қоса алғанда, сот практикасын біріздендіруге бағытталғанын атап өткен болатын (2023 жылғы 1 маусымдағы № 18-НҚ нормативтік қаулы).

ЖС НҚ-ның 11 және 13-тармақтарының конституциялылығына баға беру кезінде Конституциялық Соттың қарау нысанасы өтініш субъектісінің құқықтары мен бостандықтарын тікелей қозғаған ережелер ғана болды.

ЖС НҚ-ның 11 және 13-тармақтары сыбайлас қатысу түрлерінің аражігін ажыратуға, сондай-ақ қылмыстық әрекетті саралауға қатысты. Жоғарғы Соттың түсіндірулері соттарға айыпталушы адамдардың қатысу дәрежесі мен ұйымдастырушылық рөлін дәлірек анықтауға мүмкіндік береді.

ЖС НҚ-ның 11-тармағының екінші абзацында "Қылмыстық топ неғұрлым жоғары ұйымдасуымен және орнықтылығымен алдын ала сөз байласқан адамдар тобынан ерекшеленеді. Оның белгілері ретінде, атап айтқанда: басшының (басшылардың) болуы және оған (оларға) басқа мүшелердің бағынуы, басқа қатысушылардың оған өзінің мүше екенін мойындауы, белгілі бір иерархияның және ортақ материалдық және қаржылай қаражаттың болуы, қылмыстық топта белгіленген қағидалардың (тәртіптің) сақталуы және т.б. болуы мүмкін" деп көрсетілген. Санамаланған белгілер қылмыстық топтардың барлық түріне, оның ішінде ұйымдасқан топ пен қылмыстық ұйымға қатысты. ЖС НҚ-ның 13-тармағында "қылмыстық топқа басшылық ету" ұғымы түсіндіріледі, бұл ұйымдастырушылар мен өзге де қатысушылар арасындағы жауаптылықты тиісінше жіктеу және саралау үшін маңызды. ЖС НҚ-дағы аталған түсіндірулер Жоғарғы Соттың өкілеттігі шегінде берілген, құқық қолдану біркелкілігіне бағытталған және Конституцияға қайшы келетін ережелерді қамтымайды.

5. Конституциялық Сот шаруашылық жүргізуші субъектілерді тек формальды өлшемшарттар бойынша ғана қылмыстық топ деп тануға жол берумен байланысты жекелеген проблемаларды көрсету қажет деп есептейді.

ҚК-нің 262-бабында белгіленген ұйымдасқан топ және қылмыстық ұйым белгілері ЖС НҚ-ның 11 және 13-тармақтарының ережелерімен өзара байланыста құқық қолдану практикасында тәуекел туғызып, қылмыстық ниеті, себебі мен мақсаты жоқ коммерциялық ұйымдардың басшылары мен қызметкерлерін экономикалық қылмыстық құқық бұзушылықтар жасағаны үшін ғана емес, қылмыстық топ құрғаны, оған басшылық еткені немесе қатысқаны үшін де қылмыстық жауаптылыққа тартуы мүмкін.

Бұл ретте ҚК-нің 262-бабында, сондай-ақ ЖС НҚ-да көрсетілген белгілер көптеген коммерциялық құрылымдарға тән: иерархия, бағыныстылық, функцияларды бөлу, басқару жүйесінің болуы және пайда табу сипаттамаларына ішінара сәйкес келеді.

Формальды құрылымдық белгілердің мұндай ұқсастығы ҚК-нің 262-бабында көзделген қылмыс құрамын негізсіз кеңейте түсіндіруге және Конституцияның 26-бабының 4-тармағында кепілдік берілген кәсіпкерлік қызмет еркіндігі құқығының бұзылуына алып келуі мүмкін.

Тергеу және сот практикасына жүргізілген талдау қылмыстық заңнаманың және ЖС НҚ-ның жекелеген ережелерін өзектендіру қажеттігін көрсетеді. Атап айтқанда, оларда шаруашылық қызмет саласында құқық бұзушылықтарға жол берген кәсіпкерлік бірлестіктерді және әуел бастан құқыққа қайшы мақсаттарда құрылған қылмыстық топтарды нақты саралауға мүмкіндік беретін ережелер жоқ.

Мұндай түсіндірулер Жоғарғы Соттың "Соттардың экономикалық қызмет саласындағы қылмыстық құқық бұзушылық істер бойынша заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы" 2020 жылғы 24 қаңтардағы № 3 нормативтік қаулысында да қамтылмайды.

Конституциялық Сот қылмыстық заң ережелері және оның негізінде берілген түсіндірулер заңды қызмет түрін жүзеге асыратын коммерциялық ұйымның құрылымын қылмыстық топпен қате сәйкестендіру ықтималдығын болғызбауға, сондай-ақ қылмыстық топ құрылымына баға берудің сараланған тәсілдерін қамтамасыз етуге тиіс екенін атап көрсетеді.

Осыған байланысты қылмыстық топ жасаған әрекеттерді тану үшін мынадай өлшемшарттарды сақтау қажет:

қатысушылардың тек қылмыс жасауға бағытталған іс-әрекеттерінің бекемдеп келісумен болуы;

заңды құрылған құрылымды заңға қайшы құрылымға айналдыру емес, топты әуел бастан қылмыстық мақсатта құру;

рөлдері бөлінген және орталықтан басқарылатын келісілген қылмыстық әрекетке саналы түрде қатысу;

негізгі мақсат ретінде шаруашылық мақсаттың болмауы және оны қылмыстық заңды бұза отырып алынатын заңсыз пайдаға ауыстыру.

Демек, иерархияның, тұрақтылықтың және функцияларды бөлудің болуы сияқты белгілер қылмыстық ниет пен құқыққа қайшы келісілген әрекет тікелей дәлелінбей, өздігінен қылмыс құрамын құрамайды.

Конституциялық Сот кәсіпкерлерге қатысты құқықтық екіұштылықты жою және қылмыстық репрессия тәуекелдерін азайту мақсатында:

"қылмыстық мақсат" ұғымын қылмыстық құқық бұзушылық құрамы белгісін саралайтын ретінде;

"қылмыстық ниет" белгісін ұйымдық құрылымды құқыққа қайшы мақсаттарда пайдалануға қатысты нормативтік нақтылау талап етіледі деп есептейді.

Сонымен қатар, Конституциялық Сот кәсіпкерлік қызмет өзінің табиғаты бойынша экономикалық тәуекелдермен және олармен орын алуы мүмкін заңнаманы бұзушылықтармен ұштасатынына, барлық кезде қылмыстық ниеттің болуын көрсетпейтініне назар аударады.

Қылмыстық топ құрамындағы іс-әрекеттер үшін қылмыстық қудалау қателіктерге немесе салық нормаларын бұзуға жол берген кезде емес, коммерциялық құрылымның қылмыстық әрекет құралы ретінде пайдаланылғанына дәлел болған кезде ғана ақталуы мүмкін.

Осыған байланысты Конституциялық Сот кәсіпкерлік қызмет заңдылығы презумпциясы қағидатын сақтау қажеттігін атап көрсетеді.

Қылмыстық топты құру, оған басшылық ету немесе қатысу қылмыстық ниетіне екіұштылық туғызбайтын және тексерілетін дәлелдер болмаған кезде құқық қолданушы шаруашылық жүргізуші субъектінің басшылары мен қызметкерлерінің кінәсіздік пен адал ниет презумпциясын негізге алуға міндетті.

Келісілген қылмыстық әрекет, қатысушылар арасында рөлдерді бөлу ниеті дәлелденген және коммерциялық құрылымды тек қылмыстық жоспарды іске асыру үшін пайдалану белгілері болған кезде ғана оның басшылары мен қызметкерлері ҚК-нің 262-бабы бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін.

Конституциялық Сот қылмыстық заңнама мен сот практикасын одан әрі жетілдіру кезінде, заңды және қылмыстық ұжымдық әрекеттің, әсіресе кәсіпкерлік саласында егжей-тегжейлі нормативтік аражігін ажырату қажеттігін қоса алғанда, баяндалған құқықтық ұстанымдар ескерілуге тиіс деп есептейді.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 64-бабының 3-тармағын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты өтініш нысанасы шеңберінде

қаулы етеді:

1. Мыналар:

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 245-бабының үшінші бөлігі "қылмыстық топ" деген сөздерге қатысты;

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 262-бабы;

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Соттардың бандитизм және қылмыстық құқық бұзушылықтарға қатыса отырып, басқа қылмыстық құқық бұзушылықтар жасағаны үшін жауапкершілік туралы заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы" 2001 жылғы 21 маусымдағы № 2 нормативтік қаулысының 11 және 13-тармақтары Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметіне Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарын ескере отырып, қылмыстық заңнаманы жетілдіру мәселесін қарау ұсынылсын.

3. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотына қылмыс құрамының субъективті және объективті белгілерін ескере отырып, заңды қызмет түрін жүзеге асыратын коммерциялық ұйымдардың басшылары мен қызметкерлері қызметінің және қылмыстық топтардың құқыққа қайшы әрекетінің аражігін ажыратудың нақты өлшемшарттарын айқындау мақсатында сот практикасын жинақтап қорыту ұсынылсын.

4. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

5. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А. и Ударцева С.Ф., с участием:

субъекта обращения Жупказиева М.Д.,

представителей:

Министерства юстиции Республики Казахстан – директора Департамента законодательства Сулейменова Д.А.,

Агентства Республики Казахстан по финансовому мониторингу – руководителя 1-го Следственного управления Тажмаганбетова О.С.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – главного консультанта Отдела законодательства Байтеленова Р.Т.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Сартаевой Н.А.,

Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан – главного научного сотрудника Турецкого Н.Н.,

Академии правоохранительных органов при Генеральной прокуратуре Республики Казахстан – профессора кафедры специальных юридических дисциплин Хана В.В.,

а также Уполномоченного по защите прав предпринимателей Казахстана Нурова К.И.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Жупказиева М.Д. о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан части третьей статьи 245 в отношении слов "преступной группой" и статьи 262 Уголовного кодекса Республики Казахстан от 3 июля 2014 года (далее – УК), пунктов 11 и 13 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 21 июня 2001 года № 2 "О некоторых вопросах применения судами законодательства об ответственности за бандитизм и другие уголовные правонарушения, совершенные в соучастии" (далее – НП ВС).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Онгарбаева Е.А. и участников заседания, изучив материалы конституционного производства, ознакомившись с заключением эксперта – исполнительного директора Института парламентаризма кандидата юридических наук, ассоциированного профессора Канатова А.К., проанализировав нормы действующего права Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение о рассмотрении на соответствие пункту 1 статьи 13, пунктам 1 и 2 статьи 26 и пункту 1 статьи 39 Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция) статьи 262 УК, пунктов 11 и 13 НП ВС.

Субъект обращения считает, что статья 262 УК, пункты 11 и 13 НП ВС противоречат положениям Конституции, поскольку сформулированы недостаточно четко, допускают расширительное и неоднозначное толкование, влекущее нарушение конституционно закрепленных прав. Субъект обращения указывает, что оспариваемые им нормы фактически приравнивают предпринимателей, совершивших экономические уголовные правонарушения, к участникам организованных преступных групп по формальным признакам, характерным для структуры коммерческих организаций: по иерархии, подчиненности, распределению функций и определению целей по извлечению прибыли.

Из обращения и представленных материалов следует, что приговором Аль-Фарабийского районного суда города Шымкента от 2 марта 2022 года Жупказиев М.Д. признан невиновным и оправдан ввиду недоказанности его участия в совершении уголовных правонарушений, предусмотренных частью третьей статьи 245 и частью первой статьи 262 УК.

Апелляционным приговором судебной коллегии по уголовным делам суда города Шымкента от 5 октября 2023 года субъект обращения признан виновным в совершении названных преступлений.

В ходе заседания Конституционного Суда субъект обращения увеличил объем обращения, ходатайствуя дополнительно о проверке на соответствие Конституции части третьей статьи 245 УК в отношении слов "преступной группой", которая предусматривает уголовную ответственность за уклонение от уплаты налога и (или) других обязательных платежей организации в бюджет, совершенное преступной группой.

При проверке конституционности оспариваемых положений УК и НП ВС применительно к предмету обращения Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Республика Казахстан в соответствии с пунктом 1 статьи 1 Конституции провозглашает высшими ценностями государства человека, его жизнь, права и свободы, утверждает себя правовым государством, что предполагает строгое соблюдение прав и свобод человека и гражданина, принципа верховенства права, критериев ясности, предсказуемости и недвусмысленности правовых норм.

Эти требования приобретают особое значение в сфере уголовного права, поскольку именно нормы УК, которые устанавливают основания уголовной ответственности и меры наказания, должны быть сформулированы максимально четко и однозначно, чтобы исключить риск произвольного или расширительного толкования правоприменителем, особенно в части квалификации действий руководителей и работников хозяйствующих субъектов.

Уголовное право как одна из ключевых отраслей права служит не только инструментом защиты общества от преступности, но и гарантией справедливости и правопорядка в вопросах защиты прав и свобод личности, права собственности, как это указано в части первой статьи 2 УК.

Конституционный Суд неоднократно подчеркивал, что из принципа верховенства права вытекает требование формальной правовой определенности, ясности и непротиворечивости правового регулирования, согласованности между взаимосвязанными нормами различных отраслей права (нормативные постановления от 22 февраля 2023 года № 3, от 31 августа 2023 года № 27-НП, от 13 сентября 2024 года № 51-НП и другие).

Согласно части второй статьи 1 УК нормативные постановления Верховного Суда Республики Казахстан (далее – Верховный Суд) также входят в уголовное законодательство, что требует их соответствия критериям юридической ясности и определенности.

Конституционный Суд ранее указывал, что диспозиции норм уголовного закона, предписывающих криминализацию поведения, должны предусматривать возможность предвидения каждым уголовно-правовых последствий и быть согласованными с общими принципами правового регулирования (нормативное постановление от 18 мая 2023 года № 14-НП).

2. Анализ статьи 262 УК показывает, что диспозиция данной нормы содержит альтернативные действия, при совершении которых наступает уголовная ответственность, в том числе за создание, руководство и участие в организованной группе или преступной организации.

В примечании к статье 262 УК предписывается: "В статьях 262, 263, 264, 265 и 268 настоящего Кодекса лицо, добровольно прекратившее участие в преступной группе и активно способствовавшее раскрытию или пресечению преступлений, совершаемых или совершенных преступной группой, освобождается от уголовной ответственности, если в его действиях не содержится состава иного преступления".

Меры уголовно-правового противодействия организованной преступности тесно сопряжены с институтом соучастия. В доктрине уголовного права широко используется и раскрыто понятие форм соучастия в преступлении, что имеет важное практическое значение, поскольку позволяет правильно квалифицировать действия каждого соучастника и индивидуализировать степень ответственности.

УК предусматривает различие между такими правовыми категориями, как организованная группа, преступная организация, преступное сообщество или их транснациональные формы, а также иные преступные объединения (например, террористическая группа, банда), – все они объединены понятием "преступная группа" (пункт 24) статьи 3, часть третья статьи 31).

Определения понятий "преступная организация" и "организованная группа" содержатся в пунктах 25) и 36) статьи 3 УК. Так, преступной организацией признается организованная группа, участники которой распределены по организационно, функционально и (или) территориально обособленным группам (структурным подразделениям), а организованной группой – устойчивая группа двух или более лиц, заранее объединившихся с целью совершения одного или нескольких уголовных правонарушений.

Следует отметить, что уголовная ответственность за создание, руководство или участие в других видах преступной группы предусмотрена в соответствующих статьях УК (статьи 182, 257, 263, 264, 265, 267 и 268).

Конституционный Суд, анализируя статью 262 УК, исходит из того, что уголовная ответственность за участие в организованной группе либо преступной организации – мера, направленная исключительно на пресечение организованной преступности. Ее применение допустимо лишь при наличии совокупности объективных и субъективных признаков, прямо указанных в уголовном законе, что соответствует конституционным требованиям и международным обязательствам Республики Казахстан.

В данном контексте следует учитывать Конвенцию Организации Объединенных Наций против транснациональной организованной преступности от 13 декабря 2000 года, ратифицированную Республикой Казахстан 4 июня 2008 года (далее – Конвенция).

В пункте 1 статьи 5 Конвенции указывается, что каждое государство-участник обязано криминализировать сговор, руководство, участие и содействие в преступной деятельности организованной группы, даже вне зависимости от фактического совершения преступления, если установлены признаки осознанного участия.

3. Части четвертая и пятая статьи 31 УК предписывают:

"4. Лицо, создавшее преступную группу либо руководившее ею, подлежит уголовной ответственности за организацию преступной группы и руководство ею в случаях, предусмотренных соответствующими статьями Особенной части настоящего Кодекса, а также за все совершенные преступной группой преступления, если они охватывались его умыслом.

5. Другие участники преступной группы несут уголовную ответственность за участие в ней в случаях, предусмотренных соответствующими статьями Особенной части настоящего Кодекса, а также за преступления, в подготовке или совершении которых они участвовали".

Таким образом, законодатель предусмотрел в статьях 182, 257, 262, 263, 264, 265, 267 и 268 Особенной части УК дифференцированную ответственность по видам преступных групп с учетом характера участия и степени вины их участников. Это отражает принципы законности и справедливости уголовной ответственности, направленной на исключение безнаказанности.

Конституционный Суд не находит противоречия части третьей статьи 245 УК (в отношении слов "преступной группой") положениям Конституции, поскольку данная уголовно-правовая норма направлена на предупреждение уклонения от уплаты налогов при наличии сложных форм соучастия и сговора, что соответствует статье 35 Конституции, возлагающей на каждого обязанность по уплате законно установленных налогов и иных обязательных платежей.

4. В статье 81 Конституции указано: "Верховный Суд Республики Казахстан является высшим судебным органом по гражданским, уголовным и иным делам, подсудным местным и другим судам, в предусмотренных законом случаях рассматривает отнесенные к его подсудности судебные дела и дает разъяснения по вопросам судебной практики".

Пункт 1 статьи 4 Конституции относит нормативные постановления Верховного Суда к действующему праву.

Конституционный Суд ранее подчеркивал, что разъяснительная деятельность Верховного Суда направлена на уточнение и детализацию правовых норм, устранение коллизий, а также унификацию судебной практики, включая разъяснение оценочных понятий, недостаточно определенных в законе (нормативное постановление от 1 июня 2023 года № 18-НП).

При оценке конституционности пунктов 11 и 13 НП ВС предметом рассмотрения Конституционного Суда стали только те положения, которые непосредственно затрагивали права и свободы субъекта обращения.

Пункты 11 и 13 НП ВС касаются разграничения форм соучастия, а также квалификации преступной деятельности. Разъяснения Верховного Суда позволяют судам точнее определять степень участия и организаторскую роль обвиняемых лиц.

В абзаце втором пункта 11 НП ВС указано: "Преступная группа отличается от группы лиц по предварительному сговору более высокой организованностью и устойчивостью. Ее признаками, в частности, могут являться: наличие руководителя (руководителей) и подчиненность ему (им) других членов, осознание другими участниками своего членства в ней, наличие определенной иерархии и общих материальных и финансовых средств, соблюдение установленных в преступной группе правил (дисциплины) и т.п.". Перечисленные признаки касаются всех видов преступных групп, включая организованную группу и преступную организацию. Пункт 13 НП ВС разъясняет понятие "руководство преступной группой", что важно для надлежащей квалификации и дифференциации ответственности между организаторами и иными участниками. Указанные разъяснения в НП ВС даны в пределах полномочий Верховного Суда, направлены на правоприменительное единообразие и не содержат положений, вступающих в противоречие с Конституцией.

5. Конституционный Суд считает необходимым указать на отдельные проблемы, связанные с допустимостью признания хозяйствующих субъектов преступной группой исключительно по формальным критериям.

Установленные статьей 262 УК признаки организованной группы и преступной организации во взаимосвязи с положениями пунктов 11 и 13 НП ВС создают риск такой правоприменительной практики, при которой руководители и работники коммерческих организаций при отсутствии преступного умысла, преступных мотива и цели могут быть привлечены к уголовной ответственности не только за совершение экономических уголовных правонарушений, но и за создание преступной группы, руководство ею или участие в ней.

При этом признаки, указанные в статье 262 УК, а также в НП ВС, частично совпадают с характеристиками, присущими многим коммерческим структурам: иерархичность, подчиненность, распределение функций, наличие системы управления и стремление к прибыли.

Подобное сходство формальных структурных признаков может приводить к необоснованному расширительному толкованию состава преступления, предусмотренного статьей 262 УК, и нарушению права на свободу предпринимательской деятельности, гарантированного пунктом 4 статьи 26 Конституции.

Анализ следственной и судебной практики показывает необходимость актуализации отдельных положений уголовного законодательства и НП ВС. В частности, в них отсутствуют положения, позволяющие четко дифференцировать предпринимательские объединения, допустившие правонарушения в сфере хозяйственной деятельности, и преступные группы, созданные изначально в противоправных целях.

Такие разъяснения не содержатся и в нормативном постановлении Верховного Суда от 24 января 2020 года № 3 "О некоторых вопросах применения судами законодательства по делам об уголовных правонарушениях в сфере экономической деятельности".

Конституционный Суд подчеркивает, что положения уголовного закона и данные на его основе разъяснения должны исключать вероятность ошибочного отождествления структуры коммерческой организации, осуществляющей законный вид деятельности, с преступной группой, а также обеспечивать дифференцированные подходы к оценке структуры преступной группы.

В этой связи необходимо соблюдение следующих критериев для признания деяния совершенным преступной группой:

наличие устойчивой согласованности действий участников, направленных исключительно на совершение преступлений;

создание группы с изначальной преступной целью, а не трансформация законно созданной структуры в противоправную;

осознанное участие в координированной преступной деятельности с распределением ролей и централизованным управлением;

отсутствие хозяйственной цели как основной и замещение ее незаконной выгодой, извлекаемой с нарушением уголовного закона.

Следовательно, такие признаки, как наличие иерархии, устойчивости и разделения функций не образуют сами по себе состава преступления без прямого доказательства преступного умысла и согласованной противоправной деятельности.

Конституционный Суд считает, что в целях устранения правовой неопределенности и снижения рисков уголовной репрессии в отношении предпринимателей требуется нормативное уточнение:

понятия "преступная цель" в качестве квалифицирующего признака состава уголовного правонарушения;

признака "преступный умысел" как использование организационной структуры в противоправных целях.

Кроме того, Конституционный Суд обращает внимание, что предпринимательская деятельность по своей природе сопряжена с экономическими рисками и возможными с ними нарушениями законодательства, что не всегда свидетельствует о наличии преступного умысла.

Уголовное преследование за действия в составе преступной группы может быть оправдано только при наличии доказательств использования коммерческой структуры в качестве инструмента преступной деятельности, а не при допущении ошибок или нарушении налоговых норм.

В этой связи Конституционный Суд подчеркивает необходимость соблюдения принципа презумпции законности предпринимательской деятельности.

При отсутствии однозначных и проверяемых доказательств преступного умысла на создание преступной группы, руководство ею или участие в ней правоприменитель обязан исходить из презумпции невиновности и добросовестности руководителей и работников хозяйствующего субъекта.

Только при наличии доказанного умысла на координированную преступную деятельность, распределения ролей между участниками и признаков использования коммерческой структуры исключительно для реализации преступного плана ее руководители и работники могут быть привлечены к уголовной ответственности по статье 262 УК.

Конституционный Суд считает, что дальнейшее совершенствование уголовного законодательства и судебной практики должно учитывать изложенные правовые позиции, включая необходимость детального нормативного разграничения легальной и преступной коллективной деятельности, особенно в сфере предпринимательства.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62, пунктом 3 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан в рамках предмета обращения

постановляет:

1. Признать соответствующими Конституции Республики Казахстан:

часть третью статьи 245 Уголовного кодекса Республики Казахстан в отношении слов "преступной группой";

статью 262 Уголовного кодекса Республики Казахстан;

пункты 11 и 13 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 21 июня 2001 года № 2 "О некоторых вопросах применения судами законодательства об ответственности за бандитизм и другие уголовные правонарушения, совершенные в соучастии".

2. Рекомендовать Правительству Республики Казахстан рассмотреть вопрос о совершенствовании уголовного законодательства с учетом правовых позиций Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенных в настоящем нормативном постановлении.

3. Рекомендовать Верховному Суду Республики Казахстан обобщить судебную практику с целью определения четких критериев разграничения деятельности руководителей и работников коммерческих организаций, осуществляющих законный вид деятельности, и противоправной деятельности преступных групп с учетом субъективных и объективных признаков состава преступления.

4. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

5. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд
Республики Казахстан