ИПС "Әділет"

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Р.А. Подопригора және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі А.А. Батырбаевтың және оның өкілдері – Астана қаласы адвокаттар алқасының адвокаттары Н.М. Азбанбаев пен А.Т. Досмухамбетованың,

Қазақстан Республикасы Қаржылық мониторинг агенттігінің өкілі – Тергеу басқармасының басшысы М.Н. Финансовтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – Заңнама департаментінің директоры Д.А. Сүлейменовтің,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың ерекше тапсырмалар жөніндегі аға көмекшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің бас консультанты Н.Т. Харесованың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А. Сартаеваның,

Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың өкілі – Құқықтық және ұйымдастыру-талдау жұмысы бөлімі меңгерушісінің орынбасары Д.Т. Абдрахманованың,

Республикалық адвокаттар алқасының өкілі – ғылыми-консультативтік кеңестің мүшесі А.А. Нуркееваның қатысуымен,

өзінің ашық отырысында 2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі – ҚПК) 319-бабы бесінші бөлігінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішті қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Қ.Т. Жақыпбаевты және отырысқа қатысушыларды, сарапшы – Maqsut Narikbayev University провосты (ректоры), заң ғылымдарының кандидаты, доцент С.Г. Пенді тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп және Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқық нормаларына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) ҚПК-нің 319-бабы бесінші бөлігінің Қазақстан Республикасының Конституциясына (бұдан әрі – Конституция, Негізгі Заң) сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті.

Өтініштен 2024 жылғы 20 маусымда Астана қаласы мамандандырылған ауданаралық тергеу сотының тергеу судьясы өтініш субъектісіне қатысты күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасын санкциялағанын түсінуге болады. Кейіннен күзетпен ұстау мерзімі белгіленген тәртіппен 2024 жылғы 18 желтоқсанға дейін ұзартылған.

Прокурордан келіп түскен қылмыстық іс 2024 жылғы 17 желтоқсанда Астана қаласының қылмыстық істер жөніндегі ауданаралық сотында тіркеліп, 2024 жылғы 20 желтоқсандағы сот қаулысымен іс жүргізуге қабылданған. Өтініш берушіге қатысты таңдалған бұлтартпау шарасы осы сот актісімен өзгеріссіз қалдырылып, оны күзетпен ұстау мерзімі "іс мәні бойынша қаралғанға дейін" ұзартылған.

Өтініш субъектісі ҚПК-нің 319-бабының бесінші бөлігі Конституцияның ережелерін бұза отырып, сот белгілеген мерзім өткеннен кейін айыпталушыны күзетпен ұстау мүмкіндігіне жол береді деп есептейді.

Қаралып отырған ҚПК нормасының конституциялылығын тексеру кезінде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Конституцияда адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттің ең қымбат қазынасы деп жария етіледі (1-баптың 1-тармағы).

Жеке бас бостандығының конституциялық кепілдіктері Негізгі Заңның 16-бабында бекітілген, оған сәйкес әркімнің жеке басының бостандығы құқығы бар. Заңда көзделген реттерде ғана және тек қана соттың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады, тұтқындалған адамға шағымдану құқығы беріледі. Соттың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұстауға болады.

Конституцияның 39-бабының 3-тармағына сәйкес әркімнің жеке басының бостандығы құқығы, Конституцияның нормаларында көзделген жағдайларды қоспағанда, ешбір жағдайларда да шектелмеуге тиіс (Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2012 жылғы 13 сәуірдегі № 2 нормативтік қаулысы).

Конституцияда Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттардың Республика заңдарынан басымдығы белгіленеді. Қазақстан қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттардың Қазақстан Республикасының аумағында қолданылу тәртібі мен талаптары оның заңнамасында айқындалады (4-баптың 3-тармағы).

Конституциялық Сот өз шешімдерінде адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын кез келген шектеу заңмен қатаң айқындалып қана қоймай, құқықтық айқындылық қағидаттарына сәйкес келуге – анық, болжамды болуға және өз бетінше түсіндіруге жол бермеуге тиіс деп дәйекті түрде атап өтіп отырады.

Конституциялық Сот 2023 жылғы 11 сәуірдегі № 9 нормативтік қаулысында "адамның жеке басы бостандығы етене құқығына мемлекет жеке басқа қолсұғылмаушылық қағидатын іске асыру арқылы кепілдік беруге міндетті. Қандай да бір бұлтартпау шарасы қолданылған әрбір адам қадір-қасиеті бар, ешкім айыра алмайтын және тумысынан тиесілі құқықтары бар жеке тұлға болып табылады" деп көрсетті.

Бұған дейін конституциялық бақылау органы адамның Конституцияда кепілдік берілген құқықтары мен бостандықтарын іске асыру үшін қабылданатын заңнамалық сипаттағы шаралар, ең алдымен, конституциялық құқықтар мен бостандықтардың бұзылу ықтималын болғызбауға бағытталуға тиіс деп атап өткен болатын. Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысты Конституцияда мемлекеттің ең қымбат қазынасын – адамды және адамның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз етудің толыққанды әрі тиімді заңнамалық тетіктерін жасауға ерекше мән беріледі (2024 жылғы 29 мамырдағы № 45-НҚ нормативтік қаулы).

Демек, қылмыстық сот ісін жүргізудегі бұлтартпау шараларына байланысты заңнамалық тетіктер тұрақты және дер кезіндегі сот бақылауын қамтамасыз етуге тиіс. Бұлар сот шешімінсіз адамды тіпті қысқа мерзімге күзетпен ұстауға мүмкіндік беретін процестік "аралыққа" жол бермейді.

2. Жеке бас бостандығына іргелі құқық құқықтық мемлекеттің ажырамас бөлігі болып табылады және Конституцияда да, Қазақстан Республикасы таныған халықаралық құқықтық актілерде де қорғалады.

Халықаралық стандарттарда бас бостандығынан айырумен байланысты шараларға тиімді әрі жедел сот бақылауының сөзсіз болуы, негізсіз ұстауды немесе қамаққа алуды болғызбау, сондай-ақ әрбір мемлекеттің ұлттық заңнамада адамды күзетпен ұстау мәселесі бойынша сот шешімі үшін барынша қысқа мерзім белгілеу қажеттігі ерекше атап өтіледі.

Біріккен Ұлттар Ұйымы (бұдан әрі – БҰҰ) Бас Ассамблеясының 1948 жылғы 10 желтоқсандағы резолюциясымен қабылданған Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 8 және 9-баптарында әр адам өзіне конституциямен немесе заңмен берілген негізгі құқықтары бұзылған жағдайда, құқығын құзыретті ұлттық сот арқылы тиімді түрде қалпына келтіруге құқылы, ешкім де негізсіз тұтқындалуға, қамауда ұсталуға немесе қуғынға ұшыратылуға тиіс емес деп белгіленген.

БҰҰ Бас Ассамблеясының 1966 жылғы 16 желтоқсандағы 2200А (ХХІ) резолюциясымен қабылданған, 2005 жылғы 28 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 9-бабында ешкiм заңда белгіленген негiздерден және осындай рәсімдерге сәйкес жағдайлардан бөлек бас бостандығынан айырылмауға тиіс (1-тармақ ) деп атап өтіледі. Қамаққа алу немесе күзетпен ұстау салдарынан бас бостандығынан айрылған әрбір адамның ұсталуының заңдылығына қатысты сот кейінге қалдырмай қаулы шығаруы және, ұсталынуы заңсыз болса, оны босату туралы өкім жасауы үшiн iсiнің сотта талқылануына құқығы бар (4-тармақ).

Демек, күзетпен ұстау мерзімін кез келген ұзарту негізделген қажеттілікке негізделуге және оны сот растауға тиіс.

3. Бұлтартпау шарасы ретіндегі күзетпен ұстау қылмыстық процесте адам құқықтарын ең қатаң шектеу болып табылады және дер кезіндегі сот бақылауынсыз ол іс жүзінде негізсіз бас бостандығынан айыруға айналуы мүмкін. Осыған байланысты заң қылмыстық процестің барлық сатысында, оның ішінде прокурордың шешімімен айыпталушы сотқа берілген, қылмыстық іс сотқа жіберілген және іс соттың жүргізуіне қабылданған кезде жеке бас бостандығына конституциялық құқықты тиімді қорғауға бағытталған.

Мұндай бұлтартпау шарасы тек судьяның санкциясымен және басқа, қатаңдығы неғұрлым жеңіл бұлтартпау шараларын қолдану мүмкін болмаған кезде, заңда бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген қылмысты жасады деген күдіктіге, айыпталушыға, сотталушыға қатысты ғана қолданылады. Тек айрықша жағдайларда күзетпен ұстау заңда бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген қылмыс туралы қылмыстық іс шеңберінде қолданылуы мүмкін (ҚПК-нің 147-бабының бірінші бөлігі).

Жеке бас бостандығы құқығы Негізгі Заңмен қорғалатын негізгі құқықтардың бірі болып табылады және оны кез келген шектеу қылмыстық процестің барлық қатысушылары үшін түсінікті және сотқа дейінгі тергеп-тексеру органының, прокурордың және соттың өз қалауы бойынша шешім қабылдауына жол бермейтін, нақты және дәйекті регламенттелген заң нормаларына негізделуге тиіс. Мұндай конституциялық құқықты кез келген шектеу жеткілікті негіздер болған кезде және сот рәсімі қатаң сақталған кезде қолданылуға тиіс. Заңнамалық нормалар күдіктіні (айыпталушыны, сотталушыны) сот шешімінде белгіленген мерзімнен тыс мерзімде күзетпен ұстайтын жағдайға алып келмеуге тиіс, бұл оның жеке басының бостандығы конституциялық құқығын бұзады. Егер сот актісімен мерзімді тиісінше ұзарту болмаса, бұлтартпау шарасын қолдану сот шешімдері арасындағы қысқа уақыт аралығында да негізсіз қолдану болып табылады.

Сот шешімінсіз адамды күзетпен ұстау жағдайына жол бермеу мақсатында заң шығарушы сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатысында осы мерзімді ұзарту мәселесін күні бұрын шешу міндеттілігін көздеді. Мәселен, ҚПК-нің 151-бабының алтыншы, жетінші және сегізінші бөліктеріне сәйкес сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам прокурорға келісу үшін күдіктіні күзетпен ұстау мерзімін: күзетпен ұстау мерзімі өткенге дейін он тәуліктен кешіктірмей үш айға дейін, күзетпен ұстау мерзімі өткенге дейін он бес тәуліктен кешіктірмей үш айдан астам, күзетпен ұстау мерзімі өткенге дейін жиырма тәуліктен кешіктірмей он екі айдан астам мерзімге ұзарту туралы өтінішхат ұсынады.

Қылмыстық іс материалдарымен танысу кезеңінде күдіктіні күзетпен ұстау мерзімін санкциялау туралы өтінішхат келісу үшін прокурорға күзетпен ұстау мерзімі өткенге дейін бес тәуліктен кешіктірілмей ұсынылуға тиіс және оны прокурор келіп түскен кезінен бастап бір тәуліктен асырмай қарайды (ҚПК-нің 151-бабының он бірінші бөлігі).

Прокурор күдіктіні күзетпен ұстау мерзімі өткенге дейін ҚПК-нің 151-бабының оныншы, он екінші және он үшінші бөліктерінде көрсетілген сараланған мерзімдерге сәйкес сотқа мерзімді ұзарту туралы өтінішхат ұсынады.

Конституциялық Соттың пікірінше, заңның құқықтық айқындылығы мен болжамдылығын қамтамасыз ету мақсатында адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сақтау, оның ішінде сотқа дейінгі іс жүргізу аяқталғаннан кейін де адамды күзетпен ұстау мәселелерін регламенттейтін қылмыстық-процестік нормаларды неғұрлым нақты жазу қажет. Мәселен, ҚПК-нің 319-бабының бесінші бөлігінде "Судья қаулы шығарумен бiр мезгілде айыпталушыға бұлтартпау шарасын қолданудың немесе қолданбаудың негiздiлiгi туралы және егер бұлтартпау шарасы таңдалса, оның түрiнiң негiздiлiгi немесе негiзсiздiгi туралы мәселенi қарауға, егер осы уақытқа дейін бұлтартпау шарасын қолдану мерзімі өтіп кетсе, оны ұзартуға мiндеттi" деп белгіленеді.

Конституциялық Сот қаралып отырған норманың бір мағына бермейтін редакциясына назар аударады, бұл ұйғарым шығаратын судьяға баламасыз шешім қабылдауға: "егер осы уақытқа дейін бұлтартпау шарасын қолдану мерзімі өтіп кетсе, оны ұзартуға" деп интерпретациялауға себеп береді. Норманы бұлайша түсіну құқық қолдану практикасында мерзімді ұзарту туралы жаңа сот шешімі қабылданғанға дейінгі аралықта адамды сот актісінсіз күзетпен ұстау жағдайына жол беруі мүмкін.

Судьяның сотқа келіп түскен қылмыстық іс бойынша айыпталушыға қатысты бұлтартпау шарасын қолдану мерзімін ұзартуы туралы ереже 2015 жылғы 1 қаңтарға дейін қолданыста болған 1997 жылғы 13 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінде (299-баптың бесінші бөлігі) бұрын болмаған.

Құқық қолдану практикасында сотқа берілген адамды күзетпен ұстау мерзімінің өту жағдайларының іс сотқа келіп түскен күні болу ықтималдығына Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Қылмыстық істі сот отырысына дайындау барысында қылмыстық-процестік заңнама нормаларын қолданудың кейбір мәселелері туралы" 2017 жылғы 8 желтоқсандағы № 10 нормативтік қаулысының 10-тармағында жол беріледі.

Қылмыстық процестің барлық сатысында адамды күзетпен ұстау мәселесін заңнамалық реттеу және құқық қолдану практикасы жеке бас бостандығына конституциялық құқықты бұзуды заңдастыру мүмкіндігіне жол бермеуге тиіс. Заңда адамды күзетпен ұстау мерзімі өткен кезде тиісті сот шешімінсіз тіпті қысқа уақыт аралығында да адамды күзетпен ұстауға жол беретін ережелер немесе дәл емес тұжырымдар болмауға тиіс. Осыған байланысты ҚПК-нің адамды сот белгілеген мерзім өткеннен кейін күзетпен ұстауға мүмкіндік беретін нормасы құқық үстемдігі және құқықтық айқындылық қағидаттарымен үйлеспейді және Конституцияның 16-бабы 2-тармағының ережелеріне сәйкес келмейді.

Конституциялық Сот қылмыстық процесте сот бұлтартпау шарасын ұзартпай, адам күзетпен ұсталатын кезеңнің болуы Конституцияның 16-бабына және Қазақстан Республикасының адам құқықтары саласындағы халықаралық міндеттемелеріне қайшы келеді деп есептейді.

4. Күзетпен ұсталатын адамдардың жеке басының бостандығы конституциялық құқығын қорғауды қамтамасыз ету мақсатында сотқа дейінгі іс жүргізудің аяқталу сатысында прокурордың қылмыстық іс бойынша шешімдері мен әрекеттерін (ҚПК-нің 39-тарауы) ҚПК-нің 319-бабының бесінші бөлігінде белгіленген судьяның келіп түскен қылмыстық іс бойынша әрекеттерді орындау мерзімімен (іс сотқа келіп түскен кезден бастап бес тәуліктен кешіктірмей) сәйкестендіру қажет.

Конституциялық бақылау органы әркімнің жеке басының бостандығы құқығы адамның негізгі құқықтарының бірі болып табылады деп баса айтып, адамды ұстаған кезде бас бостандығын шектеу мерзімі минутына дейін дәлме-дәл есептелуге тиіс екенін бұған дейін де атап өткен болатын (Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2012 жылғы 13 сәуірдегі № 2 нормативтік қаулысы). Сотқа берілген адамды күзетпен ұстаудың нақты мерзімін соттың белгілеуі көрсетілген мерзім өткен кезде оны күзетпен ұстаудан босату шараларын уақтылы қабылдау үшін өте маңызды.

Осыған байланысты сот талқылауы кезеңінде сотталушыны күзетпен ұстау мерзімін есептеп, соттың белгілеу және осы бұлтартпау шарасының күшін жоюға негіздер болмаған кезде оны ұзарту немесе оны басқа бұлтартпау шарасына өзгерту рәсімін барынша егжей-тегжейлі регламенттеу талап етіледі. Сотталушыны күзетпен ұстау мерзімін "істі мәні бойынша қарағанға дейін" деген тұжырыммен ұзартудың қолданыстағы сот практикасы құқықтық айқындылық қағидатына сәйкес келмейді.

ҚПК-нің 342-бабында сот талқылауы кезеңінде сотталушыны күзетпен ұстау мерзімдерін есептеу айқындалған. Мұндай бұлтартпау шарасының мерзiмi iс сотқа келіп түскен күннен бастап есептеледі және ол үкiм шығарылғанға дейiн алты айдан аспауға тиiс. Ауыр қылмыстар туралы iстер бойынша сот өзiнiң қаулысымен сотталушыны күзетпен ұстау мерзімін он екi айға дейiн ұзартуға құқылы. Аса ауыр қылмыстар туралы істер бойынша сот аталған мерзімді он сегіз айға дейін ұзарта алады. Айрықша жағдайларда көрсетілген мерзім соттың уәжді қаулысы бойынша ұзартылуы, бірақ әрбір ретте бір айдан аспайтын мерзімге ұзартылуы мүмкін.

ҚПК-де (152-баптың үшінші және төртінші бөліктері) және "Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде, арнаулы үй-жайларда ұстау тәртібі мен шарттары туралы" 1999 жылғы 30 наурыздағы Қазақстан Республикасының Заңында (48-бап) күзетпен ұстау мерзімі өткен кезде күдіктілер мен айыпталушыларды күзетпен ұстаудан босату тәртібі регламенттелген.

Күзетпен ұстау орны әкімшілігінің бастығы күдіктіні, айыпталушыны күзетпен ұстау мерзімі өткенге дейін жиырма төрт сағаттан кешіктірмей бұл жайында қылмыстық іс жүргізуінде жатқан органды немесе адамды, сондай-ақ прокурорды хабардар етуге міндетті. Егер күзетпен ұстаудың заңда белгіленген мерзімі өткен бойда күдіктіні, айыпталушыны босату туралы не оларды күзетпен ұстау мерзімін ұзарту туралы тиісті шешім келіп түспесе, күзетпен ұстау орны әкімшілігінің бастығы аталған адамдарды өзінің қаулысымен босатып, оның көшірмесін қылмыстық іс жүргізуінде жатқан органға немесе адамға және прокурорға жиырма төрт сағат ішінде жібереді. Күзетпен ұстау орны әкімшілігінің бастығы көрсетілген талаптарды орындамаған кезде заңда белгіленген жауаптылықта болады.

Конституциялық Сот күдіктілер мен айыпталушыларды күзетпен ұстаудың белгіленген мерзімінің өтуіне байланысты оларды күзетпен ұстаудан босату рәсімін регламенттейтін аталған заңнамалық актілерде күзетпен ұстау орны әкімшілігі бастығы әрекеттерінің дәл осындай алгоритмі сотталушыны күзетпен ұстаудың сот белгілеген мерзімі өткен жағдайда оған да қолданылатыны тікелей белгіленбегеніне назар аударады.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58 және 62 – 65-баптарын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 319-бабының бесінші бөлігі ", егер осы уақытқа дейін бұлтартпау шарасын қолдану мерзімі өтіп кетсе, оны ұзартуға" деген сөздер бөлігінде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келмейді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметі осы нормативтік қаулы жарияланғаннан кейін алты айдан кешіктірмей Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне Қазақстан Республикасының заңнамасын Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарына сәйкес келтіруге бағытталған заң жобасын енгізсін.

Қабылданған шаралар туралы көрсетілген мерзімде Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына ақпарат берсін.

3. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Подопригоры Р.А. и Ударцева С.Ф., с участием:

субъекта обращения Батырбаева А.А. и его представителей – адвокатов коллегии адвокатов города Астаны Азбанбаева Н.М. и Досмухамбетовой А.Т.,

представителей:

Агентства Республики Казахстан по финансовому мониторингу – руководителя Следственного управления Финансова М.Н.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – директора Департамента законодательства Сулейменова Д.А.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – старшего помощника Генерального Прокурора по особо важным поручениям Адамова Т.Б.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – главного консультанта Отдела законодательства Харесовой Н.Т.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Сартаевой Н.А.,

Национального центра по правам человека – заместителя заведующего Отделом правовой и организационно-аналитической работы Абдрахмановой Д.Т.,

Республиканской коллегии адвокатов – члена научно-консультативного cовета Нуркеевой А.А.,

рассмотрел в открытом заседании обращение о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан части пятой статьи 319 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года (далее – УПК).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Жакипбаева К.Т. и участников заседания, эксперта – провоста (ректора) Maqsut Narikbayev University кандидата юридических наук, доцента Пена С.Г., изучив материалы конституционного производства и проанализировав нормы действующего права Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение о рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция, Основной Закон) части пятой статьи 319 УПК.

Из обращения следует, что 20 июня 2024 года следственный судья специализированного межрайонного следственного суда города Астаны санкционировал меру пересечения в виде содержания под стражей в отношении субъекта обращения. В последующем срок нахождения под стражей был продлен в установленном порядке до 18 декабря 2024 года.

Поступившее от прокурора уголовное дело зарегистрировано в межрайонном суде по уголовным делам города Астаны 17 декабря 2024 года и постановлением суда от 20 декабря 2024 года принято к производству. Этим же судебным актом мера пресечения, избранная в отношении заявителя, оставлена без изменения, а срок содержания его под стражей продлен "до рассмотрения дела по существу".

Субъект обращения считает, что в нарушение положений Конституции часть пятая статьи 319 УПК допускает возможность содержания обвиняемого под стражей после истечения установленного судом срока.

При проверке конституционности рассматриваемой нормы УПК Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Конституция провозглашает человека, его жизнь, права и свободы высшими ценностями государства (пункт 1 статьи 1).

Конституционные гарантии личной свободы закреплены в статье 16 Основного Закона, согласно которой каждый имеет право на личную свободу. Арест и содержание под стражей допускаются только в предусмотренных законом случаях и лишь с санкции суда с предоставлением арестованному права обжалования. Без санкции суда лицо может быть подвергнуто задержанию на срок не более семидесяти двух часов.

В соответствии с пунктом 3 статьи 39 Конституции право каждого на личную свободу ни в каких случаях не подлежит ограничению, за исключением предусмотренных нормами самой Конституции (нормативное постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 13 апреля 2012 года № 2).

Конституция устанавливает приоритет международных договоров, ратифицированных Республикой Казахстан, над ее законами. Порядок и условия действия на территории Республики Казахстан международных договоров, участником которых является Казахстан, определяются его законодательством (пункт 3 статьи 4).

Конституционный Суд в своих решениях последовательно отмечает, что любое ограничение прав и свобод человека и гражданина должно быть не только строго определено законом, но и отвечать принципу правовой определенности – быть ясным, предсказуемым и недопускающим произвольного толкования.

В нормативном постановлении от 11 апреля 2023 года № 9 Конституционный Суд указал, что "естественное право человека на личную свободу государство обязано гарантировать через реализацию принципа неприкосновенности личности. Каждое лицо, к которому применена та или иная мера пресечения, является личностью, обладающей достоинством, неотчуждаемыми и принадлежащими от рождения правами".

Орган конституционного контроля ранее отметил, что меры законодательного характера, принимаемые в реализацию гарантированных Конституцией прав и свобод человека, должны быть направлены прежде всего на предотвращение самой возможности нарушения конституционных прав и свобод. Применительно к уголовному судопроизводству Конституция придает особое значение созданию полноценных и эффективных законодательных механизмов обеспечения защиты высших ценностей государства – человека, его жизни, прав и свобод (нормативное постановление от 29 мая 2024 года № 45-НП).

Следовательно, законодательные механизмы в уголовном судопроизводстве, связанные с мерами пресечения, должны обеспечивать постоянный и своевременный судебный контроль. Они не могут оставлять процессуальные "окна", позволяющие содержание лица под стражей даже на краткий срок без судебного решения.

2. Фундаментальное право на личную свободу является неотъемлемой составляющей правового государства и охраняется как Конституцией, так и признанными Республикой Казахстан международными правовыми актами.

Международные стандарты подчеркивают безусловность эффективного и оперативного судебного контроля за мерами, связанными с лишением свободы, необходимость предотвращения произвольного задержания или ареста, а также установления каждым государством в национальном законодательстве максимально короткого срока для судебного решения по вопросу содержания лица под стражей.

В статьях 8 и 9 Всеобщей декларации прав человека, принятой резолюцией Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций (далее – ООН) от 10 декабря 1948 года, установлено, что каждый человек имеет право на эффективное восстановление в правах компетентными национальными судами в случаях нарушения его основных прав, предоставленных ему конституцией или законом. Никто не может быть подвергнут произвольному аресту, задержанию или изгнанию.

В статье 9 Международного пакта о гражданских и политических правах, принятого резолюцией 2200 А (ХХI) Генеральной Ассамблеи ООН от 16 декабря 1966 года, ратифицированного Законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 года, подчеркивается, что никто не должен быть лишен свободы иначе, как на таких основаниях и в соответствии с такой процедурой, которые установлены законом (пункт 1). Каждому, кто лишен свободы вследствие ареста или содержания под стражей, принадлежит право на разбирательство его дела в суде, чтобы этот суд мог безотлагательно вынести постановление относительно законности его задержания и распорядиться о его освобождении, если задержание незаконно (пункт 4).

Таким образом, любое продление срока содержания под стражей должно основываться на обоснованной необходимости и быть подтверждено судом.

3. Содержание под стражей как мера пресечения является наиболее строгим ограничением прав человека в уголовном процессе и без своевременного судебного контроля может фактически стать произвольным лишением свободы. В связи с этим закон призван эффективно защищать конституционное право на личную свободу на всех стадиях уголовного процесса, в том числе при предании обвиняемого суду по решению прокурора, направлении уголовного дела в суд и принятии дела к производству в суде.

Такая мера пресечения применяется только с санкции судьи и лишь в отношении подозреваемого, обвиняемого, подсудимого в совершении преступления, за которое законом предусмотрено наказание в виде лишения свободы на срок свыше пяти лет, при невозможности применения других, менее строгих мер пресечения. Лишь в исключительных случаях содержание под стражей может быть применено в рамках уголовного дела о преступлении, за которое законом предусмотрено наказание в виде лишения свободы на срок до пяти лет (часть первая статьи 147 УПК).

Право на личную свободу является одним из основных прав, защищаемых Основным Законом, и любое его ограничение должно быть основано на четко и последовательно регламентированных нормах закона, понятных для всех участников уголовного процесса и исключающих принятие решения органом досудебного расследования, прокурором и судом по своему усмотрению. Любое ограничение такого конституционного права должно применяться при наличии достаточных оснований и строгом соблюдении судебной процедуры. Законодательные нормы не должны приводить к ситуации, при которой подозреваемый (обвиняемый, подсудимый) содержится под стражей сверх срока, установленного в судебном решении, что нарушает его конституционное право на личную свободу. Применение такой меры пресечения является произвольным даже в коротком временном промежутке между судебными решениями, если нет соответствующего продления срока судебным актом.

В целях недопущения ситуации нахождения лица под стражей без судебного решения законодатель предусмотрел на стадии досудебного расследования обязательность заблаговременного решения вопроса о продлении этого срока. Так, согласно частям шестой, седьмой и восьмой статьи 151 УПК лицо, осуществляющее досудебное расследование, представляет для согласования прокурору ходатайство о продлении срока содержания подозреваемого под стражей: до трех месяцев не позднее десяти суток до истечения срока содержания под стражей, свыше трех месяцев не позднее пятнадцати суток до истечения срока содержания под стражей, свыше двенадцати месяцев не позднее двадцати суток до истечения срока содержания под стражей.

Ходатайство о санкционировании срока нахождения подозреваемого под стражей в период ознакомления с материалами уголовного дела должно быть представлено прокурору для согласования не позднее пяти суток до истечения срока содержания под стражей и рассматривается прокурором не более суток с момента его поступления (часть одиннадцатая статьи 151 УПК).

Прокурор представляет в суд до истечения срока содержания подозреваемого под стражей ходатайство о его продлении в соответствии с дифференцированными сроками, указанными в частях десятой, двенадцатой и тринадцатой статьи 151 УПК.

По мнению Конституционного Суда, в целях обеспечения правовой определенности и предсказуемости закона требуется более четкое изложение уголовно-процессуальных норм, регламентирующих вопросы соблюдения прав и свобод человека и гражданина, в том числе содержания лица под стражей и после завершения досудебного производства. Так, часть пятая статьи 319 УПК устанавливает: "Одновременно с вынесением постановления судья обязан рассмотреть вопрос об обоснованности применения или неприменения к обвиняемому меры пресечения и обоснованности или необоснованности ее вида, если мера пресечения избрана, продлить срок применения меры пресечения, если он к этому моменту истек".

Конституционный Суд обращает внимание на неоднозначную редакцию рассматриваемой нормы, которая дает повод для ее интерпретации как предписывающей судье принять безальтернативное решение: ", продлить срок применения меры пресечения, если он к этому моменту истек". Такое понимание нормы может допускать в правоприменительной практике ситуацию, при которой лицо содержится под стражей без судебного акта в период ожидания принятия нового решения суда о продлении срока.

Положение о продлении судьей срока применения меры пресечения в отношении обвиняемого по поступившему в суд уголовному делу ранее отсутствовало в Уголовно-процессуальном кодексе Республики Казахстан от 13 декабря 1997 года (часть пятая статьи 299), действовавшем до 1 января 2015 года.

Вероятность в правоприменительной практике случаев истечения срока содержания под стражей лица, преданного суду, на день поступления дела в суд допускается пунктом 10 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 8 декабря 2017 года № 10 "О некоторых вопросах применения судами норм уголовно-процессуального законодательства по поступившему уголовному делу".

Законодательное регулирование вопроса о содержании лица под стражей на всех стадиях уголовного процесса и правоприменительная практика не должны допускать возможность узаконения нарушения конституционного права на личную свободу. В законе не могут содержаться положения или неточные формулировки, допускающие нахождение лица под стражей даже в короткий временной промежуток без соответствующего судебного решения, когда срок содержания его под стражей истек. В этой связи норма УПК, позволяющая содержать лицо под стражей после истечения установленного судом срока, несовместима с принципами верховенства права и правовой определенности и не согласуется с положениями пункта 2 статьи 16 Конституции.

Конституционный Суд считает, что наличие в уголовном процессе периода, в течение которого лицо остается под стражей без продления меры пресечения судом, противоречит статье 16 Конституции и международным обязательствам Республики Казахстан в области прав человека.

4. В целях обеспечения защиты конституционного права на личную свободу лиц, которые содержатся под стражей, необходимо корреспондировать решения и действия прокурора по уголовному делу на стадии завершения досудебного производства (глава 39 УПК) с установленным частью пятой статьи 319 УПК сроком выполнения судьей действий по поступившему уголовному делу (не позднее пяти суток с момента поступления дела в суд).

Орган конституционного контроля, подчеркнув, что право каждого на личную свободу является одним из основных прав человека, ранее отметил, что срок ограничения свободы при задержании лица должен исчисляться с точностью до минуты (нормативное постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 13 апреля 2012 года № 2). Установление судом конкретного срока содержания под стражей лица, преданного суду, имеет важное значение для своевременного принятия мер к его освобождению из-под стражи при истечении указанного срока.

В этой связи требуется более детальная регламентация процедуры установления судом исчисляемого срока содержания подсудимого под стражей на период судебного разбирательства и его продления при отсутствии оснований для отмены данной меры пресечения или изменения ее на другую меру пресечения. Имеющаяся судебная практика продления срока содержания подсудимого под стражей с формулировкой "до рассмотрения дела по существу" не соответствует принципу правовой определенности.

В статье 342 УПК определены исчисляемые сроки содержания подсудимого под стражей на период судебного разбирательства. Срок такой меры пресечения исчисляется со дня поступления дела в суд и не может превышать шесть месяцев до вынесения приговора. По делам о тяжких преступлениях суд своим постановлением вправе продлить срок содержания подсудимого под стражей до двенадцати месяцев. По делам об особо тяжких преступлениях данный срок может быть продлен судом до восемнадцати месяцев. В исключительных случаях указанный срок по мотивированному постановлению суда может продлеваться, но в каждом случае не более чем на один месяц.

В УПК (части третья и четвертая статьи 152) и Законе Республики Казахстан от 30 марта 1999 года "О порядке и условиях содержания лиц в специальных учреждениях, специальных помещениях, обеспечивающих временную изоляцию от общества" (статья 48) регламентирован порядок освобождения подозреваемых и обвиняемых из-под стражи при истечении срока содержания под стражей.

Руководитель администрации места содержания под стражей обязан не позднее чем за двадцать четыре часа до истечения срока содержания подозреваемого, обвиняемого под стражей уведомить об этом орган или лицо, в производстве которого находится уголовное дело, а также прокурора. Если по истечении установленного законом срока содержания под стражей соответствующее решение об освобождении подозреваемого, обвиняемого либо о продлении срока их содержания под стражей не поступило, руководитель администрации места содержания под стражей освобождает указанных лиц своим постановлением, копии которого в течение двадцати четырех часов направляет органу или лицу, в производстве которого находится уголовное дело, и прокурору. При невыполнении указанных требований руководитель администрации места содержания под стражей несет ответственность, установленную законом.

Конституционный Суд обращает внимание, что в указанных законодательных актах, регламентирующих процедуру освобождения подозреваемых и обвиняемых из-под стражи в связи с истечением установленного срока содержания их под стражей, прямо не обозначено, что такой же алгоритм действий руководителя администрации места содержания под стражей применим и к подсудимому в случае истечения установленного судом срока содержания его под стражей.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58 и 62 – 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать не соответствующей Конституции Республики Казахстан часть пятую статьи 319 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан в части слов ", продлить срок применения меры пресечения, если он к этому моменту истек".

2. Правительству Республики Казахстан не позднее шести месяцев после опубликования настоящего нормативного постановления внести в Мажилис Парламента Республики Казахстан проект закона, направленный на приведение законодательства Республики Казахстан в соответствие с правовыми позициями Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенными в данном нормативном постановлении.

О принятых мерах в указанный срок проинформировать Конституционный Суд Республики Казахстан.

3. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд
Республики Казахстан

О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан части пятой статьи 319 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года