О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан статьи 65 Кодекса Республики Казахстан от 26 декабря 2011 года "О браке (супружестве) и семье"

Нормативное постановление Конституционного Суда Республики Казахстан от 16 апреля 2025 года № 70-НП.

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием:

Даниловой Ю.В. – законного представителя несовершеннолетнего Р.,

представителей:

Министерства юстиции Республики Казахстан – директора Департамента законодательства Сулейменова Д.А.,

Министерства внутренних дел Республики Казахстан – начальника управления документирования населения и учета внутренней миграции Комитета миграционной службы Абилова Т.К.,

Министерства просвещения Республики Казахстан – заместителя председателя Комитета по защите прав детей Овечкиной Ю.Р.,

Министерства культуры и информации Республики Казахстан – заместителя председателя Комитета по развитию межэтнических отношений Бекбаевой А.Б.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – главного консультанта Отдела законодательства Байтеленова Р.Т.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Сартаевой Н.А.,

Национального центра по правам человека – заведующего отделом гражданских и политических прав Сариева Д.К.,

Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан – главного научного сотрудника отдела анализа эффективности законодательства Турецкого Н.Н.,

Института парламентаризма – исполнительного директора Канатова А.К.,

Общественного объединения "Казахстанское международное бюро по правам человека и соблюдению законности" – директора Жовтиса Е.А,

рассмотрел 26 сентября 2024 года в открытом заседании обращение о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция, Основной Закон) статьи 65 Кодекса Республики Казахстан от 26 декабря 2011 года "О браке (супружестве) и семье" (далее – КоБС).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Подопригору Р.А. и участников заседания, изучив заключения заведующего кафедрой конституционного, международного права и таможенного дела Университета Кунаева доктора юридических наук Айтхожина К.К., академического профессора Высшей школы права "Әдiлет" Каспийского общественного университета, кандидата юридических наук Караева А.А. и другие материалы конституционного производства, проанализировав нормы законодательства Республики Казахстан и отдельных зарубежных государств, международный опыт, судебную практику, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение о рассмотрении на соответствие пункту 1 статьи 19 Конституции статьи 65 КоБС.

Из содержания обращения и прилагаемых к нему документов следует, что субъекту обращения службой регистрации актов гражданского состояния было отказано в указании национальности матери в актовой записи о рождении. Внесение такого указания позволило бы определить его национальность при отсутствии документов, удостоверяющих личность матери. Cведения и документы об отце субъекта обращения также отсутствуют. Впоследствии решением Саранского городского суда Карагандинской области от 14 июня 2023 года (далее – решение суда первой инстанции) заявителю было отказано в удовлетворении требования об установлении факта национальной принадлежности, имеющего юридическое значение. В обоснование своего решения суд указал, что установление факта национальной принадлежности несовершеннолетнего Р. невозможно в связи с тем, что национальность его матери документально не подтверждена. Решение суда первой инстанции было поддержано судом апелляционной инстанции (постановление судебной коллегии по гражданским делам Карагандинского областного суда от 21 августа 2023 года). В указанных судебных актах была применена статья 65 КоБС, в которой закреплено, что национальность ребенка определяется национальностью его родителей и она может быть изменена только на национальность другого родителя.

Субъект обращения считает, что статья 65 КоБС противоречит пункту 1 статьи 19 Конституции, согласно которому каждый вправе определять и указывать или не указывать свою национальную принадлежность.

При проверке конституционности статьи 65 КоБС Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Республика Казахстан является многонациональным государством, в котором одними из важнейших приоритетов государственной политики признаются обеспечение гражданского мира и межнационального согласия, нетерпимость к любым проявлениям этнической исключительности и обособленности, недопущение дискриминации граждан на культурной, языковой, этнической, религиозной основе. Данные приоритеты находят свое отражение в Конституции, в которой закреплены положения о том, что:

никто не может подвергаться какой-либо дискриминации по мотивам происхождения, расы, национальности, языка, отношения к религии, убеждений (пункт 2 статьи 14);

не допускаются пропаганда или агитация социального, расового, национального, религиозного, сословного и родового превосходства (пункт 3 статьи 20);

признаются неконституционными любые действия, способные нарушить межнациональное и межконфессиональное согласие (пункт 2 статьи 39).

Граждане различных национальностей, составляющие единый народ Казахстана, представляют многообразие культур и традиций, что является значимым культурным наследием и социальной ценностью, способствует стабильному и гармоничному развитию страны и подлежит защите со стороны государства и общества. В соответствии с подпунктом 11) пункта 2 статьи 4 Закона Республики Казахстан от 15 декабря 2006 года "О культуре" обеспечение реализации прав граждан на охрану и развитие национальной и культурной самобытности является одной из основных задач государства в сфере культуры. Согласно пункту 2 статьи 19 Основного Закона каждый имеет право на пользование родным языком и культурой, на свободный выбор языка общения, воспитания, обучения и творчества.

Признавая ценность и важность для человека отождествления себя с определенным этносом, Конституция нормой пункта 1 статьи 19 предоставляет каждому право определять свою национальную принадлежность и право указывать или не указывать ее. По смыслу данной нормы под национальной принадлежностью (национальностью) понимается принадлежность к определенной этнической общности, а не к государству, соответственно, она не связана с гражданством. Такой подход закреплен и в действующем законодательстве Республики Казахстан. Согласно статье 9 Закона Республики Казахстан от 8 августа 2002 года "О правах ребенка в Республике Казахстан" каждый ребенок с момента рождения имеет право на национальность и гражданство.

Определение национальной принадлежности является выражением и проявлением свободы личности и непосредственно связано с правом на индивидуальность, которым ребенок обладает также с рождения. Государство обязуется уважать право ребенка на сохранение своей индивидуальности, включая гражданство, имя и семейные связи, как предусматривается законом, не допуская противозаконного вмешательства (пункт 1 статьи 8 Конвенции о правах ребенка от 20 ноября 1989 года, ратифицированной постановлением Верховного Совета Республики Казахстан от 8 июня 1994 года (далее – Конвенция).

Национальное происхождение представляет собой одну из составляющих индивидуальности ребенка и в силу разных причин и в различной мере может иметь для него существенное значение. Принадлежность к этнической общности может быть важной с точки зрения как самоощущения, так и осознания причастности к определенным традициям, языку, культуре, образу жизни, месту рождения и проживания. Национальная идентификация позволяет также подчеркнуть важность связи человека с предшествующими поколениями своей семьи, стремление сохранить свой этнос и присущие национальной идентичности признаки в настоящем и будущем.

Национальная идентичность может иметь значение и в различных правовых отношениях.

Так, в соответствии с пунктом 1 статьи 118 КоБС национальность ребенка, равно как принадлежность к определенной религии и культуре, родной язык учитываются при устройстве детей-сирот, детей, оставшихся без попечения родителей. Похожее положение содержится в статье 20 Конвенции: при решении вопросов, связанных с уходом за ребенком, лишенным семейного окружения, должны учитываться его этническое происхождение, религиозная и культурная принадлежность и родной язык.

Определение и последующее указание национальности может представлять значимость для граждан при получении соответствующих мер государственной поддержки (например, в случаях с кандасами, этническими казахами – иностранцами или лицами без гражданства казахской национальности), репатриации и т.д.

2. Конституция не содержит условий или порядка определения, указания или изменения национальной принадлежности. Соответствующие положения об этом закреплены в КоБС и иных нормативных правовых актах различного уровня.

Согласно статье 65 КоБС национальность ребенка определяется национальностью его родителей (пункт 1). Если национальность родителей различна, она определяется по желанию ребенка в соответствии с национальной принадлежностью отца или матери при выдаче ему удостоверения личности или паспорта (пункт 2). В дальнейшем национальность ребенка по его заявлению может быть изменена только на национальность другого родителя (пункт 3). Таким образом, данная статья КоБС содержит единственный вариант определения национальности ребенка или ее изменения, который связан с национальностью родителей.

В соответствии с подпунктом 4) пункта 1 статьи 7 Закона Республики Казахстан от 29 января 2013 года "О документах, удостоверяющих личность" национальная принадлежность по желанию владельца указывается в документах, удостоверяющих личность (удостоверение личности гражданина Республики Казахстан, паспорт гражданина Республики Казахстан, дипломатический и служебный паспорта Республики Казахстан). Это правило не распространяется на свидетельство о рождении.

В статье 193 КоБС установлено: "Если при регистрации рождения заявителем изъявляется желание указать национальную принадлежность родителей, то в записи акта о рождении ребенка национальность родителей – граждан Республики Казахстан – указывается в соответствии с национальностью, указанной в документах, удостоверяющих личность граждан Республики Казахстан". В подпункте 9) статьи 201 КоБС закреплено, что в запись акта о рождении ребенка вносятся данные о национальности родителей, если она указана в документах, удостоверяющих личность.

В соответствии с пунктом 176 Правил организации государственной регистрации актов гражданского состояния, внесения в них изменений, исправлений, дополнений, аннулирования и восстановления актов гражданского состояния, утвержденных приказом Министра юстиции Республики Казахстан от 25 февраля 2015 года № 112, национальность лица в актах гражданского состояния указывается по документу, удостоверяющему личность.

На основании положений пунктов 9 и 16 Правил оформления, выдачи, замены, сдачи, изъятия и уничтожения паспорта гражданина Республики Казахстан, удостоверения личности гражданина Республики Казахстан, вида на жительство иностранца в Республике Казахстан, удостоверения лица без гражданства и проездного документа, утвержденных приказом Министра внутренних дел Республики Казахстан от 30 июня 2023 года № 532, при заполнении паспорта или удостоверения личности гражданина Республики Казахстан национальность записывается в соответствии с документом, послужившим основанием для их выдачи.

В Правилах оформления, заполнения, учета, хранения, передачи, расходования, уничтожения формуляра для изготовления документов, удостоверяющих личность (кроме удостоверения беженца), утвержденных приказом Министра внутренних дел Республики Казахстан от 31 мая 2016 года № 583 (далее – Правила № 583), отмечено, что запись о национальности в паспорте и удостоверении личности производится в соответствии с национальностью родителей. При различных национальностях родителей гражданин Республики Казахстан добровольно выбирает национальность по отцу или матери. В дальнейшем по его заявлению национальность изменяется только на национальность другого родителя. В виде исключения разрешается изменение записи о национальности в паспортах и удостоверениях личности граждан Республики Казахстан, насильственно переселенных в период репрессий на территорию Республики Казахстан. В приложении 2 к Правилам № 583 указан справочник кодов национальностей, который используется при оформлении и заполнении соответствующих формуляров.

Таким образом, подход, изложенный в КоБС, применяется также в иных нормативных правовых актах, распространяющих свое действие не только на ребенка. Поскольку данные родителей, в том числе их национальность, фиксируются в актовой записи и свидетельстве о рождении (как правило, в начальном документе, удостоверяющем личность), то именно такие актовая запись и свидетельство о рождении являются первичными и основными документами для определения национальности ребенка и последующего указания ее в других документах, удостоверяющих его личность.

При отсутствии указания национальности родителей в актовой записи и свидетельстве о рождении государственные органы, как показывает правоприменительная практика, могут отказать в указании национальности в других документах, удостоверяющих личность, равно как в изменении национальности в документах, что вынуждает граждан обращаться в суды (с заявлениями об установлении юридического факта принадлежности к национальности, установлении неправильностей записей актов гражданского состояния или с исками о внесении изменений в соответствующие документы и по другим вопросам). В судебной практике встречаются как случаи удовлетворения таких заявлений и исков, так и отказов в их удовлетворении, а также отказов в принятии заявлений как не подлежащих рассмотрению и разрешению в порядке гражданского судопроизводства.

3. Оспариваемые и иные нормы действующего законодательства Республики Казахстан и правоприменительная практика, связанные с вопросами определения, указания и изменения национальности, свидетельствуют о значительных препятствиях в реализации прав граждан, предусмотренных пунктом 1 статьи 19 Конституции.

Указанный пункт Конституции говорит о взаимосвязанных правах: праве определять и праве указывать или не указывать национальную принадлежность, понимаемую как принадлежность к определенной этнической общности. Право определять национальную принадлежность связано, прежде всего, с внутренней свободой человека, в то время как право указывать такую принадлежность – с потребностью внешнего выражения решения лица о своей национальности, которое может иметь для него в дальнейшем правовое значение.

В части определения национальной принадлежности пункт 1 статьи 19 Конституции предоставляет право каждому добровольно и самостоятельно определять для себя такую принадлежность. По смыслу данной статьи Конституции определение национальности – это результат самоидентификации человека, на которой могут сказываться различные факторы: семейные и родственные связи, среда, в которой воспитывался человек, пребывание его в конкретном социокультурном окружении и другие.

Каждый вправе связывать свой выбор с этнической принадлежностью родителей, но вследствие различных жизненных обстоятельств определение национальности не может быть ограничено только таким выбором. В конкретных ситуациях человек не всегда может определить национальность по родителям в силу объективных (например, если родители не известны) или субъективных (например, желая принять национальность лица, фактически воспитавшего его) причин. В связи с различными факторами этническая идентичность может меняться, что также зависит от выбора самого человека и охватывается правом на определение национальности. Никто не может быть принужден к определению своей национальности.

Каждый также имеет право указывать или не указывать свою национальную принадлежность. Оно предполагает, что каждый сам решает вопрос о необходимости такого указания, никто не может требовать от лица указания национальности. В официальных документах данное право реализуется, если в них предусмотрены сведения о национальности. Указание сведений о национальности или нежелание указывать их не могут влиять на объем прав, свобод и обязанностей человека, повлечь их ограничение.

Признавая, что в основе права на определение и указание своей национальности лежит этническая самоидентификация человека, Конституционный Суд полагает, что в тех случаях, когда национальность по желанию лица указывается в документах, удостоверяющих личность (что является формой официального подтверждения государством этнической принадлежности), и в позитивном (недискриминационном) смысле влияет на предоставление прав, льгот, преференций или может иметь какое-либо другое правовое значение для человека, такая идентификация не должна основываться на одном только желании человека, его субъективных предпочтениях принадлежать к определенной национальности. В связи с этим государство может проверять сведения, представленные лицами при указании национальности, или устанавливать правила, в соответствии с которыми подтверждается принадлежность лица к этнической общности. Согласно подпункту 1) пункта 3 статьи 61 Конституции Парламент Республики Казахстан вправе издавать законы, которые регулируют важнейшие общественные отношения, устанавливают основополагающие принципы и нормы, касающиеся правосубъектности физических и юридических лиц, гражданских прав и свобод, обязательств и ответственности физических и юридических лиц. Доказательства национальной принадлежности могут быть не только в рамках родственных связей (с учетом различной степени родства) или содержаться в соответствующих документах, но и находиться в плоскости сопричастности к определенной культуре, общности языка, традиций, религии, образа жизни.

Данный подход согласуется с опытом других государств, в которых этническая самоидентификация также не является достаточной для решения вопросов иммиграционного характера, предоставления льгот или преимуществ лицам в контексте позитивной дискриминации и иных вопросов. Право государственных органов требовать наличия объективно подтверждаемых доказательств заявленной этнической принадлежности граждан признается и в практике международных судов.

4. Статья 65 КоБС содержит положение об определении и изменении национальности ребенка только по национальности родителей. Конституционный Суд полагает, что такой подход не в полной мере отвечает конституционно-правовому смыслу пункта 1 статьи 19 Конституции, согласно которому определение национальности как результат внутреннего выбора человека не может быть категорично обусловлено. Государство вправе проверять сведения о заявленной национальности при намерении лица указать ее в документах, удостоверяющих личность, или в других случаях, предполагающих правовые последствия. Но оно не вправе безальтернативно устанавливать, как должна определяться национальность лица, и таким образом вмешиваться в вопросы выбора человека. Статья 65 КоБС, предусматривая определение национальности только по национальности родителей, не допускает при этом другого выбора, тем самым ограничивает права человека, указанные в пункте 1 статьи 19 Конституции. В соответствии с пунктом 3 статьи 39 Конституции ни в каких случаях не подлежат ограничению права и свободы, предусмотренные этой статьей.

Конституционный Суд признает, что национальная принадлежность родителей является доминирующим критерием при определении, указании и изменении национальности, что объяснимо и оправдано с точки зрения национальных, культурных и семейных традиций. Такой выбор подчеркивает уважение к этносу, истории, языку, обеспечивает культурную и духовную преемственность поколений, способствует единству и сохранению этнической общности. Определение национальности ребенка на основе национальности его родителей или одного из них тесно взаимосвязано с конституционными положениями о защите институтов брака и семьи, материнства, отцовства и детства, о том, что забота о детях и их воспитание являются естественным правом и обязанностью родителей (пункты 1 и 2 статьи 27 Конституции). Такое определение взаимосвязано и с конституционным правом каждого на пользование родным языком и культурой (пункт 2 статьи 19 Конституции).

Вместе с тем Конституционный Суд отмечает, что статья 65 КоБС не учитывает различных жизненных ситуаций, когда определение и изменение национальности ребенка исключительно по национальности родителей невозможны. Так, может быть неизвестна личность родителей или могут отсутствовать документы или сведения в них, подтверждающие национальность родителей. Эта статья также не учитывает ситуаций, когда ребенок передается на воспитание в семью или воспитывается в организации для детей-сирот, детей, оставшихся без попечения родителей, и желает принять национальность, отличающуюся от национальности родителей, в силу своего пребывания и воспитания в иной национально-культурной среде и т.д.

5. По мнению Конституционного Суда, при решении государственными органами вопросов, связанных с национальностью, наряду с национальностью родителей должны приниматься во внимание в особых случаях и другие обстоятельства и факторы, вызванные различными жизненными ситуациями. Такие ситуации могут быть связаны, в частности, с тем, что не известны оба родителя ребенка, с отсутствием документов или соответствующих записей в них о национальности родителей (родителя), фактическим воспитанием ребенка лицами, не являющимися его родителями, желанием восстановления подлинной национальности, утраченной в силу различных причин. В конкретных ситуациях могут учитываться национальность не только родителей, но и дедушек, бабушек и других близких родственников, лиц, фактически воспитывающих ребенка, а также иные объективные и достоверные доказательства национальной принадлежности. Такие доказательства могут содержаться в различных документах, материалах и иных источниках.

Конституционный Суд обращает внимание, что статья 65 КоБС регулирует вопросы, связанные с национальностью только ребенка. Как показывает правоприменительная практика, исследованная в ходе конституционного производства, данная статья также применяется по аналогии и к совершеннолетним лицам. Это свидетельствует о том, что подобные вопросы в отношении таких лиц остаются нерешенными и требуют надлежащего правового регулирования с учетом конституционно-правового смысла пункта 1 статьи 19 Конституции во избежание ограничения их прав.

Конституционный Суд полагает, что право на изменение национальности, предусмотренное пунктом 3 статьи 65 КоБС, производно от права на определение национальности, соответственно, конституционное право определять свою национальность охватывает и право изменять свою национальность.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62, пунктом 3 статьи 63, пунктом 4 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать не соответствующей Конституции Республики Казахстан статью 65 Кодекса Республики Казахстан "О браке (супружестве) и семье" в части, не предусматривающей иные способы определения и изменения национальности ребенка в случаях, когда родители не известны или не представляется возможным установить их национальность, а также при других жизненных ситуациях, затрагивающих законные интересы гражданина.

2. Правительству Республики Казахстан не позднее шести месяцев со дня опубликования настоящего нормативного постановления внести в Мажилис Парламента Республики Казахстан проект закона о внесении изменений и дополнений в законодательные акты Республики Казахстан в соответствии с правовыми позициями Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенными в данном нормативном постановлении.

О принятых мерах в указанный срок проинформировать Конституционный Суд Республики Казахстан.

3. До внесения соответствующих изменений и дополнений в нормативные правовые акты непосредственно применяются пункт 1 статьи 19 Конституции Республики Казахстан и настоящее решение Конституционного Суда Республики Казахстан.

4. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

5. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан

"Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" 2011 жылғы 26 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Кодексінің 65-бабының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы

Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының 2025 жылғы 16 сәуірдегі № 70-НҚ нормативтік қаулысы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

кәмелетке толмаған Р-дің заңды өкілі – Ю.В. Данилованың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – Заңнама департаментінің директоры Д.А. Сүлейменовтің,

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің өкілі – Көші-қон қызметі комитетінің Халықты құжаттандыру және ішкі көші-қонды есепке алу басқармасының бастығы Т.К. Абиловтың,

Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігінің өкілі – Балалардың құқықтарын қорғау комитеті төрағасының орынбасары Ю.Р. Овечкинаның,

Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің өкілі – Этносаралық қатынастарды дамыту комитеті төрағасының орынбасары А.Б. Бекбаеваның,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің бас консультанты Р.Т. Байтеленовтің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А. Сартаеваның,

Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың өкілі – Азаматтық және саяси құқықтар бөлімінің меңгерушісі Д.К. Сариевтің,

Қазақстан Республикасы Заңнама және құқықтық ақпарат институтының өкілі – Заңнаманың тиімділігін талдау бөлімінің бас ғылыми қызметкері Н.Н. Турецкийдің,

Парламентаризм институтының өкілі – атқарушы директор А.К. Канатовтың,

"Адам құқықтары мен заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстан халықаралық бюросы" қоғамдық бірлестігінің өкілі – директор Е.А. Жовтистің қатысуымен,

2024 жылғы 26 қыркүйектегі ашық отырысында "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" 2011 жылғы 26 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Кодексінің (бұдан әрі – НОтК) 65-бабының Қазақстан Республикасының Конституциясына (бұдан әрі – Конституция, Негізгі Заң) сәйкестігін тексеру туралы өтінішті қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Р.А. Подопригораны және отырысқа қатысушыларды тыңдап, Қонаев Университетінің конституциялық, халықаралық құқық және кеден ісі кафедрасының меңгерушісі, заң ғылымдарының докторы К.К. Айтхожиннің, Каспий қоғамдық университетінің "Әділет" жоғары құқық мектебінің академиялық профессоры, заң ғылымдарының кандидаты А.А. Караевтың қорытындыларын және конституциялық іс жүргізудің басқа да материалдарын зерделеп, Қазақстан Республикасы және жекелеген шет мемлекеттер заңнамасының нормаларына, халықаралық тәжірибеге, сот практикасына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) НОтК-тің 65-бабының Конституцияның 19-бабының 1-тармағына сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті.

Өтініш мазмұнынан және оған қоса берілген құжаттардан өтініш субъектісіне азаматтық хал актілерін тіркеу қызметінің туу туралы акт жазбасында анасының ұлтын көрсетуден бас тартқанын түсінуге болады. Мұндай өзгерісті енгізу анасының жеке басын куәландыратын құжаттары болмаған кезде оның ұлтын айқындауға мүмкіндік берер еді. Өтініш субъектісінің әкесі туралы мәліметтер мен құжаттар да жоқ. Кейіннен Қарағанды облысының Саран қалалық соты 2023 жылғы 14 маусымдағы шешімімен (бұдан әрі – бірінші сатыдағы сот шешімі) өтініш берушіге заңдық маңызы бар, қай ұлтқа жататыны туралы фактіні анықтау талабын қанағаттандырудан бас тартқан. Сот өз шешімін негіздей отырып, кәмелетке толмаған Р.-ның қай ұлтқа жататыны туралы фактіні анықтау анасының ұлты құжатпен расталмауына байланысты мүмкін емес екенін көрсеткен. Бірінші сатыдағы сот шешімі апелляциялық сатыдағы сотта қолдау тапқан (Қарағанды облыстық сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасының 2023 жылғы 21 тамыздағы қаулысы). Аталған сот актілерінде НОтК-тің 65-бабы қолданылған, онда баланың ұлты ата-анасының ұлтымен айқындалады және ол тек қана ата-анасының біреуінің ұлтына өзгертілуі мүмкін деп бекітілген.

Өтініш субъектісі НОтК-тің 65-бабы Конституцияның 19-бабының 1-тармағына қайшы келеді деп есептейді, аталған тармаққа сәйкес әркім өзінің қай ұлтқа жататынын айқындауға және оны көрсету-көрсетпеуге құқылы.

НОтК-тің 65-бабының конституциялылығын тексеру кезінде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Қазақстан Республикасы көпұлтты мемлекет болып табылады, мемлекеттік саясатының аса маңызды басымдықтарының бірі деп азаматтық бейбітшілік пен ұлтаралық келісімді қамтамасыз ету, этникалық ерекшелену мен бөлектенудің кез келген көріністеріне төзбеушілік, азаматтарды мәдени, тілдік, этникалық, діни негізде кемсітуге жол бермеу танылады. Бұл басымдықтар Конституцияда көрініс тапқан және онда:

тегіне, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына байланысты ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды (14-баптың 2-тармағы);

әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық астамшылықты насихаттауға немесе үгіттеуге жол берілмейді (20-баптың 3-тармағы);

ұлтаралық және конфессияаралық татулықты бұзатын кез келген әрекет конституциялық емес деп танылады (39-баптың 2-тармағы) деген ережелер бекітілген.

Қазақстанның біртұтас халқын құрайтын әртүрлі ұлт азаматтары алуан түрлі мәдениет пен дәстүрді ұстанады, бұл маңызды мәдени мұра және әлеуметтік құндылық болып табылады, елдің орнықты және үйлесімді дамуына ықпал етеді және мемлекет пен қоғам тарапынан қорғауға жатады. "Мәдениет туралы" 2006 жылғы 15 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Заңының 4-бабы 2-тармағының 11) тармақшасына сәйкес азаматтардың ұлттық және мәдени өзіндік ерекшелікті қорғау және дамыту құқықтарын іске асыруды қамтамасыз ету мемлекеттің мәдениет саласындағы негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Негізгі Заңның 19-бабының 2-тармағына сәйкес әркімнің ана тілі мен төл мәдениетін пайдалануға, қарым-қатынас, тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға құқығы бар.

Адам үшін өзін белгілі бір этноспен ұқсас көрудің құндылығы мен маңыздылығын тани отырып, Конституция 19-бабы 1-тармағының нормасымен әркімге өзінің қай ұлтқа жататынын айқындау және оны көрсету-көрсетпеу құқығын береді. Осы норманың мағынасы бойынша қай ұлтқа жататындық (ұлт) деп мемлекетке емес, белгілі бір этникалық қауымдастыққа жататындығы түсініледі, тиісінше, бұл азаматтықпен байланысты емес. Мұндай көзқарас Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында да бекітілген. "Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы" 2002 жылғы 8 тамыздағы Қазақстан Республикасы Заңының 9-бабына сәйкес әрбір баланың туылған кезінен бастап ұлты мен азаматтығына құқығы бар.

Қай ұлтқа жататындықты айқындау – жеке бас еркіндігін білдіру мен көрсету және бұл бала туылған кезінен бастап ие болатын жеке бас даралығы құқығымен тікелей байланысты. Мемлекет заңмен көзделгендей, баланың жеке басының даралығын, бұған азаматтығын, есімін және отбасылық байланыстарын сақтау құқығын қоса алғанда, оған заңсыз араласуға жол бермей, құрметтеуге міндеттенеді (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1994 жылғы 8 маусымдағы қаулысымен ратификацияланған 1989 жылғы 20 қарашадағы Бала құқықтары туралы конвенцияның (бұдан әрі – Конвенция) 8-бабының 1-тармағы).

Қай ұлтқа жататындығы баланың жеке бас даралығын құрайтындардың бірі болып табылады және түрлі себептерге байланысты және түрлі дәрежеде ол үшін айтарлықтай маңызды болуы мүмкін. Белгілі бір этникалық қауымдастыққа жату өзін-өзі ұғыну тұрғысынан да, белгілі бір дәстүрге, тілге, мәдениетке, өмір салтына, туған жеріне және тұратын жеріне қатыстылығын сезіну тұрғысынан да маңызды болуы мүмкін. Ұлттық сәйкестендіру адамның өз отбасының алдыңғы буындарымен байланысының маңыздылығын, өз этносын және ұлттық сәйкестілікке тән белгілерді қазір және болашақта сақтауға деген ұмтылысты көрсетуге де мүмкіндік береді.

Ұлттық сәйкестілік түрлі құқықтық қатынастарда да маңызды болуы мүмкін.

Мәселен, НОтК-тің 118-бабының 1-тармағына сәйкес жетім балаларды, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастырған кезде баланың ұлты, сол сияқты белгілі бір дінді және мәдениетті ұстанатыны, ана тілі ескеріледі. Осыған ұқсас ереже Конвенцияның 20-бабында қамтылады: отбасы ортасынан айырылған баланың күтіміне байланысты мәселелерді шешкен кезде оның этникалық тегі, діни мен мәдени ұстанымы және ана тілі ескерілуге тиіс.

Ұлтын айқындау және кейіннен оны көрсету азаматтар үшін тиісті мемлекеттік қолдау шараларын алу (мысалы, қандастар, этникалық қазақтар – ұлты қазақ шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ адамдар жағдайларында), репатриация және тағы басқалар кезінде маңызды болуы мүмкін.

2. Конституцияда қай ұлтқа жататынын айқындау, оны көрсету немесе өзгерту жағдайлары немесе тәртібі қамтылмайды. Бұл туралы тиісті ережелер НОтК-те және түрлі деңгейдегі өзге нормативтік құқықтық актілерде бекітілген.

НОтК-тің 65-бабына сәйкес баланың ұлты ата-анасының ұлтымен айқындалады (1-тармақ). Егер ата-анаcының ұлты әртүрлi болса, ұлты балаға жеке куәлiк немесе паспорт берiлген кезде оның қалауы бойынша әкесiнiң немесе анасының қай ұлтқа жататынына сәйкес айқындалады (2-тармақ). Одан әрi баланың ұлты оның өтiнiшi бойынша тек қана ата-анаcының біреуінің ұлтына өзгертiлуi мүмкiн (3-тармақ). Осылайша НОтК-тің аталған бабында баланың ұлтын айқындаудың немесе оны өзгертудің ата-анасының ұлтымен байланысты жалғыз нұсқасы қамтылады.

"Жеке басты куәландыратын құжаттар туралы" 2013 жылғы 29 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңының 7-бабы 1-тармағының 4) тармақшасына сәйкес қай ұлтқа жататыны жеке басты куәландыратын құжаттарда (Қазақстан Республикасы азаматының жеке куәлігі, Қазақстан Республикасы азаматының паспорты, Қазақстан Республикасының дипломатиялық және қызметтік паспорты) иесінің қалауы бойынша көрсетіледі. Бұл ереже туу туралы куәлікке қолданылмайды.

НОтК-тің 193-бабында "Егер тууды тіркеу кезінде өтініш беруші ата-анасының қай ұлтқа жататынын көрсетуге тілек білдірсе, онда баланың туу туралы акт жазбасында ата-анасының – Қазақстан Республикасы азаматтарының ұлты Қазақстан Республикасы азаматтарының жеке басын куәландыратын құжаттарда көрсетілген ұлтына сәйкес көрсетіледі" деп белгіленген. НОтК-тің 201-бабының 9) тармақшасында баланың туу туралы акт жазбасына ата-анасының ұлты туралы деректер, егер ол жеке басты куәландыратын құжаттарда көрсетілсе, енгізіледі деп бекітілген.

Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2015 жылғы 25 ақпандағы № 112 бұйрығымен бекітілген Азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеуді ұйымдастыру, оларға өзгерістер, түзетулер, толықтырулар енгізу, азаматтық хал актілерінің күшін жою және қалпына келтіру қағидаларының 176-тармағына сәйкес адамның ұлты азаматтық хал актілерінде жеке басты куәландыратын құжаты бойынша көрсетіледі.

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2023 жылғы 30 маусымдағы № 532 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасы азаматының паспортын, Қазақстан Республикасы азаматының жеке куәлігін, шетелдіктің Қазақстан Республикасында тұруына ықтиярхатты, азаматтығы жоқ адамның куәлігін және жол жүру құжатын ресімдеу, беру, ауыстыру, тапсыру, алып қою және жою қағидаларының 9 және 16-тармақтарының ережелері негізінде Қазақстан Республикасы азаматының паспортын немесе жеке куәлігін толтырған кезде ұлты оларды беруге негіз болған құжатқа сәйкес жазылады.

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2016 жылғы 31 мамырдағы № 583 бұйрығымен бекітілген Жеке басты куәландыратын (босқын куәлігінен басқа) құжаттарды дайындау үшін формулярды ресімдеу, толтыру, есепке алу, сақтау, тапсыру, жұмсау, жою қағидаларында (бұдан әрі – № 583 Қағидалар) паспортта және жеке куәлікте ұлты туралы жазба ата-анасының ұлтына сәйкес жүргізіледі деп атап көрсетілген. Ата-анасының ұлты әртүрлі болған кезде Қазақстан Республикасының азаматы ұлтын әкесінің немесе анасының ұлты бойынша еркін таңдайды. Одан әрі ұлты оның өтініші бойынша тек қана ата-анасының біреуінің ұлтына өзгертіледі. Ерекше жағдай ретінде қуғын-сүргін кезеңінде Қазақстан Республикасының аумағына күштеп көшірілген Қазақстан Республикасы азаматтарының паспорттарында және жеке куәліктерінде ұлты туралы жазбаны өзгертуге рұқсат етіледі. № 583 Қағидаларға 2-қосымшада ұлт кодтарының анықтамалығы көрсетілген, ол тиісті формулярларды ресімдеу және толтыру кезінде пайдаланылады.

Осылайша, НОтК-те жазылған тәсіл балаға ғана қолданылмайтын өзге нормативтік құқықтық актілерде де қамтылады. Ата-анасының деректері, оның ішінде олардың ұлты туу туралы акт жазбасы мен куәлікте (әдетте, жеке басын куәландыратын алғашқы құжатта) тіркелетіндіктен дәл осы туу туралы акт жазбасы мен куәлік баланың ұлтын айқындау және кейіннен оны жеке басын куәландыратын басқа да құжаттарда көрсету үшін бастапқы және негізгі құжаттар болып табылады.

Құқық қолдану практикасы көрсеткендей, туу туралы акт жазбасы мен куәлікте ата-анасының ұлты көрсетілмеген кезде мемлекеттік органдар жеке басты куәландыратын басқа құжаттарда ұлтын көрсетуден, сол сияқты құжаттардағы ұлтын өзгертуден бас тартуы мүмкін, салдарынан азаматтар сотқа (қай ұлтқа жататыны туралы заңдық фактіні анықтау, азаматтық хал актілері жазбаларының дұрыс еместігін анықтау туралы өтініштермен немесе тиісті құжаттарға өзгерістер енгізу туралы талап қоюлармен және тағы басқа мәселелермен) жүгінуге мәжбүр болады. Сот практикасында осындай өтініштер мен талап қоюларды қанағаттандырған, оларды қанағаттандырудан бас тартқан, сондай-ақ өтініштерді азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қарауға және шешуге жатпайды деп қабылдаудан бас тартқан жағдайлар да кездеседі.

3. Ұлтын айқындау, көрсету және өзгерту мәселелеріне байланысты Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасының дау айтылып отырған және өзге де нормалары, құқық қолдану практикасы азаматтардың Конституцияның 19-бабының 1-тармағында көзделген құқықтарын іске асыруда елеулі кедергілердің бар екенін көрсетеді.

Конституцияның аталған тармағында өзара байланысты құқықтар: белгілі бір этникалық қауымдастыққа жату деп түсінілетін ұлтқа жататынын айқындау құқығы және оны көрсету-көрсетпеу құқығы туралы айтылады. Қай ұлтқа жататынын айқындау құқығы, ең алдымен, адамның ішкі еркіндігімен, ал қай ұлтқа жататынын көрсету құқығы адамның өз ұлты туралы шешімін сыртқа білдіру қажеттігімен байланысты, бұл кейіннен өзі үшін құқықтық маңызы болуы мүмкін.

Қай ұлтқа жататынын айқындау бөлігінде Конституцияның 19-бабының 1-тармағында әркімге өзі үшін қай ұлтқа жататынын өз еркімен және дербес айқындау құқығы беріледі. Конституцияның аталған бабының мағынасы бойынша ұлтын айқындау – бұл адамның өзін-өзі сәйкестендіруінің нәтижесі, оған түрлі факторлар әсер етуі мүмкін: отбасылық және туыстық байланыстар, адамның тәрбиеленген ортасы, оның нақты бір әлеуметтік-мәдени ортада болуы және тағы басқалар.

Әркім өз таңдауын ата-анасының этникалық тегімен байланыстыруға құқылы, бірақ түрлі өмірлік жағдайларға байланысты ұлтын айқындау тек осындай таңдаумен ғана шектелмеуі мүмкін. Нақты жағдайларда адам объективті (мысалы, ата-анасы белгісіз болса) немесе субъективті (мысалы, өзін іс жүзінде тәрбиелеген адамның ұлтын қабылдауға ниеті болса) себептерге байланысты ұлтын ата-анасы бойынша айқындай алмауы мүмкін. Түрлі факторларға байланысты этникалық сәйкестілік өзгеруі мүмкін, бұл адамның өз таңдауына да байланысты болады және ұлтын айқындау құқығымен қамтылады. Өз ұлтын айқындауға ешкімді мәжбүрлеуге болмайды.

Сондай-ақ әркімнің өзінің қай ұлтқа жататынын көрсету-көрсетпеуге құқығы бар. Бұл әркімнің мұндай көрсету қажеттігі мәселесін өзі шешеді, ешкім адамнан ұлтын көрсетуді талап ете алмайды дегенді білдіреді. Осы құқық ресми құжаттарда, егер оларда ұлты туралы мәліметтер көзделсе, іске асырылады. Ұлты туралы мәліметтерді көрсету немесе оларды көрсетуге ниеттің болмауы адам құқықтарының, бостандықтары мен міндеттерінің көлеміне әсер етпейді, оларды шектеуге алып келмейді.

Өзінің ұлтын айқындау және көрсету құқығының негізінде адамның этникалық өзін-өзі сәйкестендіруі бар дегенмен келісе отырып, Конституциялық Сот ұлты адамның қалауы бойынша жеке басын куәландыратын құжаттарда (бұл этникалық тегін мемлекеттің ресми растау нысаны болып табылады) көрсетілетін және оң (кемсітпейтін) мағынада құқықтардың, жеңілдіктердің, преференциялардың берілуіне әсер ететін немесе адам үшін қандай да бір басқа құқықтық маңызы болуы мүмкін жағдайларда мұндай сәйкестендіру тек адамның қалауына, оның белгілі бір ұлтқа жататынына субъективті артықшылық беруіне негізделуге тиіс емес деп пайымдайды. Осыған байланысты мемлекет адамдар ұлты көрсетілген мәліметтерді ұсынған кезде оларды тексеруі немесе адамның этникалық қауымдастыққа жататындығын растайтын қағидаларды белгілеуі мүмкін. Конституцияның 61-бабы 3-тармағының 1) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасының Парламенті аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін, жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілігіне, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, жеке және заңды тұлғалардың міндеттері мен жауапкершілігіне қатысты негізгі қағидаттар мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға құқылы. Қай ұлтқа жататындығына дәлелдемелер тек туыстық байланыстар шеңберінде (әртүрлі туыстық дәрежесін ескере отырып) немесе тиісті құжаттарда болуы ғана емес, сондай-ақ белгілі бір мәдениетке қатыстылығында, тіл, дәстүр, дін, өмір салты ортақтығында да болуы мүмкін.

Бұл көзқарас басқа мемлекеттердің тәжірибесіне сәйкес келеді, оларда да этникалық өзін-өзі сәйкестендіру көшіп келу сипатындағы мәселелерді шешу, оң кемсіту тұрғысында адамдарға жеңілдіктер немесе артықшылықтар беру және өзге де мәселелерді шешу үшін жеткілікті болып табылмайды. Мемлекеттік органдардың азаматтардың мәлімделген этникалық тегіне объективті расталатын дәлелдемелердің болуын талап ету құқығы халықаралық соттардың практикасымен де мақұлданады.

4. НОтК-тің 65-бабында баланың ұлтын тек ата-анаcының ұлты бойынша айқындау және өзгерту туралы ереже қамтылады. Конституциялық Сот мұндай тәсіл Конституцияның 19-бабы 1-тармағының конституциялық-құқықтық мағынасына толық сәйкес келмейді деп пайымдайды, аталған тармаққа сәйкес ұлтын адамның ішкі таңдауының нәтижесі ретінде айқындау үзілді-кесілді шартты болуы мүмкін емес. Мемлекет мәлімделген ұлты туралы мәліметтерді адам оны жеке басын куәландыратын құжаттарда немесе құқықтық салдары болуы мүмкін басқа да жағдайларда көрсету ниеті болған кезде тексеруге құқылы. Бірақ ол адамның ұлты қалай айқындалуға тиіс екенін баламасыз белгілеуге және осылайша адамның таңдау мәселесіне араласуға құқылы емес. НОтК-тің 65-бабында ұлтын тек ата-анасының ұлты бойынша айқындау көзделе отырып, басқа таңдауға жол берілмейді, осылайша Конституцияның 19-бабының 1-тармағында көрсетілген адам құқықтарын шектейді. Конституцияның 39-бабының 3-тармағына сәйкес осы бапта көзделген құқықтар мен бостандықтар ешбір жағдайда шектелуге жатпайды.

Конституциялық Сот ата-анасының қай ұлтқа жататындығы ұлтын айқындау, көрсету және өзгерту кезінде басым өлшемшарт болып табылатынын құптайды, бұл ұлттық, мәдени және отбасылық дәстүр тұрғысынан түсінікті және негізді. Мұндай таңдау этносқа, тарихқа, тілге құрмет көрсетуді білдіреді, ұрпақтардың мәдени және рухани сабақтастығын қамтамасыз етеді, этникалық қауымдастықтың бірлігі мен сақталуына ықпал етеді. Баланың ұлтын ата-анасының немесе олардың біреуінің ұлты негізінде айқындау неке мен отбасы, ана мен әке және бала институттарын қорғау, балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың етене құқығы әрі міндеті туралы конституциялық ережелермен өзара тығыз байланысты (Конституцияның 27-бабының 1 және 2-тармақтары). Мұндай айқындау әркімнің ана тілі мен төл мәдениетін пайдалануға конституциялық құқығымен де өзара байланысты (Конституцияның 19-бабының 2-тармағы).

Сонымен бірге, Конституциялық Сот НОтК-тің 65-бабында баланың ұлтын тек қана ата-анаcының ұлты бойынша айқындау және өзгерту мүмкін болмайтын түрлі өмірлік жағдайлар ескерілмейтінін атап өтеді. Мәселен, ата-анаcының кім екені белгісіз болуы мүмкін немесе құжаттары немесе оларда ата-анаcының ұлтын растайтын мәліметтер болмауы мүмкін. Бұл бапта бала отбасыға тәрбиеленуге берілетін немесе жетім балаларға, ата-анаcының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымда тәрбиеленетін және өзге ұлттық-мәдени ортада болуына және тәрбиеленуіне және тағы басқаларға байланысты ата-анаcының ұлтынан өзгеше ұлтты қабылдағысы келетін жағдайлар ескерілмейді.

5. Конституциялық Соттың пікірінше, мемлекеттік органдар ұлтына байланысты мәселелерді шешкен кезде ата-анаcының ұлтымен қатар, ерекше жағдайларда түрлі өмірлік жағдайлардан туындаған басқа мән-жайлар мен факторларды да назарға алуға тиіс. Мұндай жағдайлар, атап айтқанда, баланың ата-анасының екеуінің де белгісіз болуымен, құжаттардың немесе оларда ата-анаcының (ата-анасының біреуінің) ұлты туралы тиісті жазбалардың болмауымен, баланы ата-анаcы болып табылмайтын адамдардың іс жүзінде тәрбиелеуімен, әртүрлі себептерге байланысты жоғалтып алған түпкі ұлтын қалпына келтіру ниетімен байланысты болуы мүмкін. Нақты жағдайларда ата-анаcының ғана емес, аталарының, әжелерінің және басқа да жақын туыстарының, баланы іс жүзінде тәрбиелеп отырған адамдардың ұлты да, сондай-ақ қай ұлтқа жататындығына өзге де объективті және анық дәлелдемелер де ескерілуі мүмкін. Мұндай дәлелдемелер түрлі құжаттарда, материалдарда және өзге де дереккөздерде болуы мүмкін.

Конституциялық Сот НОтК-тің 65-бабында баланың ғана ұлтына байланысты мәселелер реттелетініне назар аударады. Конституциялық іс жүргізу барысында зерттелген құқық қолдану практикасы көрсеткендей, аталған бап кәмелетке толған адамдарға да ұқсастығына қарай қолданылады. Бұл мұндай адамдарға қатысты осындай мәселелер шешілмеген күйінде қалатынын көрсетеді және олардың құқықтарын шектеуді болғызбау үшін Конституцияның 19-бабы 1-тармағының конституциялық-құқықтық мағынасын ескере отырып, тиісінше құқықтық реттеуді талап етеді.

Конституциялық Сот НОтК-тің 65-бабының 3-тармағында көзделген ұлтын өзгерту құқығы ұлтын айқындау құқығынан туындайды, тиісінше, өз ұлтын айқындау туралы конституциялық құқық өз ұлтын өзгерту құқығын да қамтиды деп пайымдайды.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 63-бабының 3-тармағын, 64-бабының 4-тармағын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы Кодексінің 65-бабы ата-анасы белгісіз болған немесе олардың ұлтын анықтау мүмкін болмайтын жағдайларда, сондай-ақ азаматтың заңды мүдделерін қозғайтын басқа да өмірлік жағдайлар кезінде баланың ұлтын айқындау мен өзгертудің өзге тәсілдерін көздемейтін бөлігінде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келмейді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметі осы нормативтік қаулы жарияланған күннен бастап алты айдан кешіктірмей Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарына сәйкес Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасын енгізсін.

Қолданылған шаралар туралы көрсетілген мерзімде Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына ақпарат берсін.

3. Нормативтік құқықтық актілерге тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізілгенге дейін Қазақстан Республикасы Конституциясының 19-бабының 1-тармағы және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы шешімі тікелей қолданылады.

4. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

5. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты