Об утверждении Концепции регионального развития Республики Казахстан на 2025 – 2030 годы

Постановление Правительства Республики Казахстан от 25 августа 2025 года № 679

      Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:

      1. Утвердить прилагаемую Концепцию регионального развития Республики Казахстан на 2025 – 2030 годы (далее Концепция).

      2. Центральным, местным исполнительным органам и иным организациям (по согласованию), ответственным за реализацию Концепции:

      1) принять необходимые меры по реализации Концепции;

      2) обеспечить своевременную реализацию мероприятий, предусмотренных Планом действий по реализации Концепции;

      3) представлять информацию в Министерство национальной экономики Республики Казахстан о ходе исполнения Концепции до 1 апреля года, следующего за отчетным годом.

      3. Министерству национальной экономики Республики Казахстан в срок до 15 июня года, следующего за отчетным годом, представлять в Правительство Республики Казахстан сводную информацию об итогах реализации Концепции в отчетном году.

      4. Контроль за исполнением настоящего постановления возложить на Министерство национальной экономики Республики Казахстан.

      5. Настоящее постановление вводится в действие со дня его подписания.

      Премьер-Министр
Республики Казахстан
О. Бектенов

  Утверждена
постановлением Правительства
Республики Казахстан
от 25 августа 2025 года № 679

Концепция регионального развития Республики Казахстан

на 2025 – 2030 годы

Содержание

      Раздел 1. Паспорт

      Раздел 2. Анализ текущей ситуации

      Раздел 3. Обзор международного опыта

      Раздел 4. Видение развития регионов

      Раздел 5. Основные принципы и подходы

      Раздел 6. Целевые индикаторы и ожидаемые результаты

      Приложение: План действий по реализации Концепции регионального развития Республики Казахстан на 2025 – 2030 годы

Раздел 1. Паспорт (основные параметры)

1. Наименование

Концепция регионального развития Республики Казахстан на 2025 – 2030 годы
 

2. Основания для разработки

1. Национальный план развития Республики Казахстан до 2029 года
2. Послания Главы государства народу Казахстана от 1 сентября 2023 года "Экономический курс Справедливого Казахстана" и от 2 сентября 2024 года "Справедливый Казахстан: закон и порядок, экономический рост, общественный оптимизм"
 

3. Государственный орган-разработчик

Министерство национальной экономики Республики Казахстан

4. Государственные органы-соисполнители
 

Местные исполнительные органы (далее – МИО)
Министерство сельского хозяйства Республики Казахстан (далее – МСХ)
Министерство науки и высшего образования Республики Казахстан (далее – МНВО)
Министерство здравоохранения Республики Казахстан (далее – МЗ)
Министерство транспорта Республики Казахстан (далее – МТ)
Министерство финансов Республики Казахстан (далее – МФ)
Министерство культуры и информации Республики Казахстан (далее – МКИ)
Агентство Республики Казахстан по делам государственной службы Республики Казахстан (далее – АДГС)
Министерство просвещения Республики Казахстан (далее – МП)
Министерство промышленности и строительства Республики Казахстан (далее – МПС)
Агентство Республики Казахстан по стратегическому планированию и реформам (далее – АСПР)
Бюро национальной статистики Агентства Республики Казахстан по стратегическому планированию и реформам (далее – БНС АСПР)
Министерство водных ресурсов и ирригации Республики Казахстан (далее – МВРИ)
Министерство иностранных дел Республики Казахстан (далее – МИД)
Министерство туризма и спорта Республики Казахстан (далее – МТС)
Министерство цифрового развития, инноваций и аэрокосмической промышленности Республики Казахстан (далее – МЦРИАП)
Министерство экологии и природных ресурсов Республики Казахстан (далее – МЭПР)
Министерство энергетики Республики Казахстан (далее – МЭ)

5. Сроки реализации

2025 – 2030 годы
 

Раздел 2. Анализ текущей ситуации

      В текущем году завершено действие Плана территориального развития Республики Казахстан до 2025 года, утвержденного Указом Президента Республики Казахстан от 21 февраля 2022 года № 812.

      За период его реализации население страны выросло на 1,7 млн человек (с 18,6 на начало 2020 года до 20,3 на начало 2025 года), ожидаемая продолжительность жизни увеличилась с 73,2 до 75,44 лет, уровень урбанизации увеличился с 58,7 % в 2020 году до 63,0 % в 2025 году, ВВП на душу населения увеличился с 9,1 до 14,3 тысячи долл. США, соответственно.

      Реализован комплекс мероприятий по развитию инженерной и транспортной инфраструктуры. Так, доступ населения к услугам водоснабжения в городах доведен до 98 % (2020 год – 97,5 %), с елах – 94,8 % (2020 год – 87,7 %), значительно вырос уровень газификации населенных пунктов страны – с 51,4 % в 2020 году до 58,0 % в 2024 году, реконструировано 6,5 тысячи км дорог.

      Принята Концепция развития сельских территорий Республики Казахстан на 2023 – 2027 годы. Начата реализация проекта "Ауыл – Ел бесігі", по результатам которого значительно улучшена инфраструктура села. Реализовано порядка 6,8 тысячи проектов по строительству и ремонту школ, больниц и других социальных объектов в сельской местности. Продолжается реализация проекта "С дипломом в село".

      Начаты работы по развитию специализированных факторов для индустриального развития и агропромышленного комплекса (далее – АПК) (специальные экономические и индустриальные зоны, промышленные площадки).

      Однако, несмотря на общую положительную динамику и достигнутые результаты, объективные различия в социально-экономическом положении регионов обусловливают их неравномерное развитие.

      Так, с учетом географического расположения, экономической специализации, характера рыночных связей и системы расселения населения в Казахстане выделяются 5 макрорегионов:

      Западный макрорегион: Актюбинская, Атырауская, Западно-Казахстанская (далее – ЗКО), Кызылординская и Мангистауская области;

      Южный макрорегион: Алматинская, Жамбылская, Жетісу, Туркестанская области и город Шымкент;

      Северный макрорегион: Акмолинская, Костанайская и Северо-Казахстанская области;

      Центрально-Восточный макрорегион: Абай, Карагандинская, Павлодарская, Ұлытау и Восточно-Казахстанская области;

      Крупные агломерации: города Астана и Алматы.

      На сегодняшний день ключевыми драйверами экономического роста страны выступают "добывающие" регионы и крупные агломерации.

      По ключевым социально-экономическим параметрам наблюдаются значительные разрывы как между регионами, так и относительно среднереспубликанского уровня.

2.1. Обеспеченность базовой инфраструктурой в регионах

      В настоящее время в регионах имеются различия в уровне обеспеченности населения базовой инфраструктурой и комфортной городской средой.

      Например, в Западном макрорегионе наблюдается недостаточный уровень обеспеченности и качества базовой инфраструктуры (социальной, инженерной, транспортной). Об этом свидетельствуют результаты мониторинга обеспеченности населенных пунктов страны объектами и услугами (благами) в соответствии с Системой региональных стандартов (далее – СРС).

      Согласно сведениям Национальной образовательной базы данных (НОБД) по стране функционируют 11681 дошкольная организация (далее – ДО) (государственных – 5476 ДО, частных – 6205 ДО), в них воспитываются
986422 ребенка.

      Согласно сведениям Бюро национальной статистики Агентства по стратегическому планированию и реформам за последние 5 лет отмечается значительный прирост детского населения (дети от 0 до 6 лет). Так, за счет демографических и миграционных процессов увеличилось количество детей дошкольного возраста в городах Астане – 20,6 %, Алматы – 14 %, Шымкенте – 15,1 %, Мангистауской области – 11,2 %, г. Потребность в услугах по дошкольному воспитанию и обучению растет.

      За последние 5 лет наблюдается рост сети ДО на 8,9 % (2020 г. – 10650, 2021 г. – 10871, 2022 г. – 11104, 2023 г. – 11346, 2024 г. – 11681), в том числе частных ДО, на 26,5 % (2020 г. – 4570, 2021 г. – 4973, 2022 г. – 5423, 2023 г. – 5791, 2024 г. – 6217), наряду с этим количество государственных ДО уменьшилось на 10,1 % (2020 г. – 6080, 2021 г. – 5898, 2022 г. – 5681, 2023 г. – 5555, 2024 г. – 5470).

      Всего в школах страны учатся 3,9 млн детей, из них в сельской местности – 1,5 млн учеников.

      В сельской местности функционируют 5221 школа, из них малокомплектных 2635 или 98,8 % от общего числа малокомплектных школ страны (2668), при том, что в сельской местности функционирует большее число школ (5,2 тыс.), общее количество учащихся в них уступает показателям городских школ 1,5 млн против 2,3 млн детей.

      По итогам 2024 года 19,0 % образовательных школ по стране требует капитального ремонта. Самые высокие показатели в Атырауской (45,1 %), Жамбылской (38,7 %) и Павлодарской (36,9 %) областях.

      В части обеспеченности образовательными школами соотношение школ в удовлетворительном состоянии (не требующих капитального ремонта и не в аварийном состоянии) к текущему количеству и потребности в строительстве новых объектов в Западном макрорегионе и Центрально-Восточных регионах обеспеченность ниже среднереспубликанского уровня (74,9 %). Низкий уровень обеспеченности школами наблюдается в Атырауской (42,1 %), Жамбылской (52,2 %), Павлодарской (61,7 %) и Актюбинской областях (64,8 %).

      В 2024 – 2025 учебном году дефицит ученических мест в стране составил 270 тысяч единиц. Наибольший дефицит наблюдается в Алматинской области (43,5 тысячи), городах Алматы (37,2 тысячи), Астане (29,9 тысяч), в Туркестанской области (26,7 тысячи) и городе Шымкенте (21 тысяча). Учитывая текущие показатели прироста населения, к 2030 году ожидается увеличение дефицита до 1,0 млн мест по всей стране.

      Обеспеченность школами и дефицит ученических мест влияют на качество образования в регионах. По данным PISA по результатам тестирования за 2022 год наименьшие баллы по математике, чтению и естествознанию набрали учащиеся в Туркестанской (1125 баллов) и Мангистауской (1117 баллов, данные за 2019 год) областях, при среднереспубликанском показателе 1234 балла. Наилучшие результаты отмечены у учащихся в городах Астане (1328 баллов) и Алматы (1334 балла).

      В западных регионах отмечается высокая доля дошкольных организаций, нуждающихся в капитальном ремонте (от 6,3 % до 13,9 %), средний показатель по республике составляет 6,1 % (данные за 2024 год).

      В 2024 – 2025 учебном году в республике насчитывалось 44 аварийные школы, в том числе в области Абай – 2, Акмолинской – 1, Актюбинской – 2, Атырауской – 7, Западно-Казахстанской – 16, Жамбылской – 1, Карагандинской – 3, Кызылординской – 4, Мангистауской – 3, Туркестанской областях – 1, области Ұлытау – 3, городе Астане – 1.

      Количество трехсменных школ по республике составляет 70 единиц (Актюбинская – 3, Алматинская – 30, Атырауская – 9, Жамбылская – 1, Западно-Казахстанская – 8, Мангистауская – 10, Павлодарская – 3, Туркестанская – 1, Северо-Казахстанская области – 1, город Астана – 4).

      В рамках национального проекта "Комфортная школа" ведется строительство современных школ, в том числе в сельской местности, обеспечивающих комфортные, безопасные и современные условия для учащихся.

      По качеству объектов здравоохранения ситуация варьируется по макрорегионам. Высокая доля учреждений здравоохранения, требующих капитального ремонта, наблюдается в городе Алматы (26 %), Атырауской (20,9 %) и Мангистауской (20,7 %) областях, при среднем показателе по стране 10,1 %.

      По данным мониторинга социально-экономического развития сельских населенных пунктов (далее – СНП) в 2023 году количество объектов здравоохранения в сельской местности составило 5025 единиц.

      При этом в 2477 с елах медицинские объекты размещены в приспособленных помещениях, а в 2224 с елах — зданиям более 40 лет.

      В рамках пилотного национального проекта "Модернизация сельского здравоохранения" из 655 медицинских объектов (в том числе 253 медицинских пункта, 160 врачебных амбулаторий и 242 фельдшерско-акушерских пункта) по итогам 2024 года завершен и сдан в эксплуатацию 361 объект первичной медицинско-санитарной помощи.

      Планирование и развитие сети организаций здравоохранения (капитальный ремонт, реконструкция, строительство) осуществляются в соответствии с региональными перспективными планами развития инфраструктуры здравоохранения.

      По качеству предоставляемых медицинских услуг также отмечается дисбаланс по регионам.

      В Западном и Южном макрорегионах уровень младенческой смертности превышает среднереспубликанский уровень. Наихудшие показатели отмечаются в Актюбинской (9,64 случаев), Ұлытау (8,82 случаев) и Костанайской (8,73 случаев) областях.

      Уровень материнской смертности также высок в Центрально-Восточном и Северном макрорегионах, в частности, в области Абай, Акмолинской и Восточно-Казахстанской областях. Средний показатель по Республике Казахстан за 2019 – 2023 годы составляет 24,7 случая на 100 тысяч живорожденных, тогда как в области Ұлытау — 64,3 случая, в Атырауской — 48,7 и Костанайской — 43,0 случая.

      По средней продолжительности жизни высокие показатели наблюдаются в городах Алматы (78,78 лет) и Астане (78,52 лет), при средней продолжительности жизни по стране – 75,44 лет. Низкие показатели зарегистрированы в области Ұлытау (72,48 лет), Восточно-Казахстанской (73,41 лет) и Северо-Казахстанской (73,68 лет) областях.

      По качеству дорожной инфраструктуры в среднем по стране около 25 % городских дорог и порядка 57,4 % дорог СНП находятся в неудовлетворительном состоянии. Низкие показатели качества дорог в городах отмечаются в Мангистауской (77,2 %), Актюбинской (51,1 %), Акмолинской (45,9 %), Северо-Казахстанской (38,3 %) и Алматинской (36,8 %) областях. Наилучшие показатели – в городах Алматы (7,9 %) и Астане (8,2 %).

      На сегодня низкое качество местных дорог ведет к слабой связанности сельских территорий и препятствует их экономическому развитию.

      В части обеспеченности дорогами в городах, соотношения протяженности дорог в удовлетворительном состоянии к общей протяженности и потребности в строительстве новых дорог имеются разрывы в Мангистауской (18,9 %) и Актюбинской (37,6 %) областях. В среднем по Республике Казахстан обеспеченность составляет порядка 68,0 %, а наилучшие показатели в городе Алматы (87,5 %), в области Ұлытау (87,3 %) и Павлодарской (85,2 %) области.

      По качеству дорог внутри СНП низкие показатели наблюдаются в Актюбинской (62,5 %), Западно-Казахстанской (59,8 %) и Павлодарской (49,2 %) областях. Высокие показатели зафиксированы в области Ұлытау (18,9 %), Туркестанской (21,4 %) и Жамбылской (23,1 %) областях.

      В части обеспеченности дорогами в селах отмечаются низкие показатели в областях Западного макрорегиона: в Актюбинской – 19,0 %, в ЗКО – 31,9 %, в Мангистауской - 47,1 %. В среднем по Республике Казахстан обеспеченность составляет порядка 56 %, а наилучшие показатели в Туркестанской (71,4 %) и Жамбылской (70,1 %) областях.

      Имеются разрывы в доступе к сети Интернет между городской и сельской местностью. По итогам 2024 года охват населения широкополосным доступом к сети Интернет в Казахстане составляет 93,6 %. В 3 регионах доступ ниже 90 % – Ұлытау (78,7 %), Жетісу (84,5 %), Алматинская (87,5 %) областях.

      На начало 2024 года в регионах отмечается изношенность коммунальной и энергетической инфраструктуры, что требует вложения инвестиций в модернизацию инфраструктуры. В среднем по Республике Казахстан износ сетей электроснабжения составляет 64,0 %, водоотведения – 55,9 %, теплоснабжения – 53,1 %. Наиболее высокий износ коммунальных сетей отмечается в Центрально-Восточном макрорегионе. Средний износ по сетям водоснабжения составляет 47-52 % (в среднем по республике – 40 %). Износ сетей водоотведения в среднем превышает 70 % (за исключением области Абай–56,6 %). Износ сетей теплоснабжения также превышает среднереспубликанский показатель – 58 % - 66 %, за исключением Павлодарской области, где износ составляет 80,5 %.

      В Северном макрорегионе отмечается высокий износ сетей электроснабжения, особенно в Северо-Казахстанской (95 %) и Акмолинской областях (51 %). В Южном и Западном макрорегионах также наблюдается высокий износ сетей электроснабжения: в Алматинской – 88,8 %, в Жетісу – 87,0 %, в ЗКО – 82,0 %, в Актюбинской областях – 82,4 %. Алматинская область также демонстрирует высокий износ сетей водоснабжения (53,5 %) и водоотведения (70,0 %).

      В Астане износ коммунальных сетей составляет около 40 % (по теплоснабжению – 54,4 %), в Алматы – высокий износ сетей электроснабжения (88,8 %) и водоснабжения (54,3 %).

      По итогам 2024 года уровень обеспеченности электроснабжением по всем сельским населенным пунктам страны составил 99 %. В 3 областях 14 СНП не электрифицированы (в области Абай – 2, в Атырауской области – 4, в Кызылординской области – 4).

      По данным Министерства промышленности и строительства всего в сельской местности имеют доступ к услугам водоснабжения 5 454 села. Из оставшихся сел в 251 СНП необходимо строительство централизованного водоснабжения. При этом в целях эффективного использования бюджетных средств в 311 СНП требуется установка комплексных блок-модулей очистки воды и пунктов раздачи воды за счет местных бюджетов.

      Благоустройство сельского жилого фонда улучшается, но все еще отстает от городского. В соответствии с Системой региональных стандартов уровень обеспеченности объектами и услугами (благами) СНП за последние 3 года увеличился на 3,6 процентный пункт и составил 65,8 %.

      Продолжается газификация сельских территорий. По данным Министерства энергетики уровень газификации СНП за 2022 – 2024 годы вырос на 4,7 % и составил 62,3 % (1978 СНП).

      Уровень озеленения в некоторых городах Казахстана не соответствует международным стандартам, включая рекомендации Всемирной организации здравоохранения (далее – ВОЗ) – 50 м² зеленых насаждений на душу населения. В Республике Казахстан этот показатель составляет: в Шымкенте – 6 м², в Алматы – 12 м², в Астане – 14 м².

      Требуются меры по улучшению чистоты и санитарного содержания, ежегодно на улицах страны выбрасывается 275 тысяч тонн мусора. Зафиксировано 5683 несанкционированных свалок.

      На территории страны лишь в 1873 СНП имеются полигоны твердых бытовых отходов, большинство из которых не соответствует экологическим требованиям и санитарным нормам.

      Жители СНП не имеют централизованной системы сбора отходов и не охвачены услугой по вывозу отходов, что приводит к образованию стихийных свалок. Ежегодно местными исполнительными органами расходуются значительные средства для их ликвидации.

      Ежегодно увеличивается количество общественных пространств. Необходимо продолжить работу по формированию комфортной городской среды за счет дальнейшего расширения общественных пространств, особенно в сфере спортивной и культурной инфраструктуры. Из 43 тысяч спортивных объектов 61,5 % составляют открытые площадки. В сфере культуры имеется потребность в строительстве 437 объектов, а более 1000 учреждений нуждается в капитальном ремонте.

      В сельской местности количество культурно-досуговых организаций на 1 января 2024 года составило 2,8 тысячи единиц.

      Культурно-досуговые организации в СНП требуют ремонта (504 единицы) и укомплектования материально-технической базы (936 единиц).

      Важным вопросом является обеспечение общественной безопасности. В 2023 году 11,7 % всех уголовных преступлений совершено в общественных местах. В 23 городах освещены менее 50 % городских улиц.

      По итогам 2024 года в СНП функционируют более 1,9 тысячи участковых пунктов полиции (далее – УПП), дополнительно требуется строительство

      252 УПП. В наличии участковых инспекторов полиции имеется 2101 единица служебного автотранспорта, при этом потребность составляет 858 единиц.

      По доступности социальной инфраструктуры Жетісу (66 %), Актюбинская (64 %) и Западно-Казахстанская области (63 %) являются самыми доступными регионами для маломобильных граждан Казахстана, наихудшая ситуация в Алматы (22 %) и области Ұлытау (26 %). В 2023 году проведено 1783 проверки, по результатам которых наложено 467 штрафов на сумму 98,4 млн тенге за несоблюдение стандартов доступности.

      Формирование единого архитектурного облика городов является одним из важных аспектов экономического благополучия и качества жизни горожан. Отсутствие единых стандартов размещения рекламы и архитектурных решений приводит к визуальному хаосу и снижению качества городской среды.

      В данном направлении в Казахстане начата работа по внедрению единого дизайн-кода в столице и городах республиканского значения. В ближайшие годы продолжится работа по созданию целостной и гармоничной городской среды в регионах.

      В мире наблюдается рост числа стихийных бедствий, эксперты в основном связывают это с изменением климата. Казахстан не является исключением из общемировых закономерностей возникновения ЧС, их негативного воздействия на социальную сферу и окружающую среду.

      Изменение климата Казахстана вследствие его географического положения и обширной территории не однородны как по регионам, так и по сезонам и могут оказать воздействие на биофизические системы, экономическую деятельность и социальную сферу республики.

      Любая чрезвычайная ситуация – это всегда нарушение нормальных условий жизнедеятельности людей, требующее подготовки системы их гражданской защиты и принятия эффективных мер по защите граждан.

      С точки зрения частоты повторяемости самой распространенной угрозой являются пожары. Проблема пожаров становится глобальной по своим масштабам, затрагивает не только национальные, но и международные интересы. Горение больших лесных массивов подрывает не только экономику стран, но главное наносят непоправимый ущерб окружающей среде.

      За 2024 год в Республике Казахстан зарегистрировано 11549 пожаров, материальный ущерб составил 24 млрд 234 млн тенге.

      Рост пожаров зарегистрирован в городе Шымкенте, увеличение на 58 % (2023 год – 247, 2024 год – 390), ЗКО – 31 % (2023 год – 568, 2024 год – 743), городе Астана – 17 % (2023 год – 632, 2024 год – 739), Мангистауской – 8 %

      (2023 год – 256, 2024 год – 276), Алматинской – 4,6 % (2023 год – 894, 2024 год – 935), Атырауской областях – 4,5 % (2023 год – 266, 2024 год – 278), области Жетісу – 1,5 % (2023 год – 413, 2024 год – 419), городе Алматы – 1,3 % (2023 год – 670, 2024 год – 679).

      Немаловажной проблемой регионов является отсутствие разреш енных и оборудованных мест для купания, что служит основной причиной купания жителей сельских населенных пунктов в запрещенных местах и на необорудованных водоемах (согласно приказу МВД РК от 19 января 2015 года № 34 требуется наличие спасательных постов, укомплектованных спасателями дружинниками, оснащ енных спасательным оборудованием и снаряжением, помещением для оказания первой медицинской помощи с дежурным медицинским персоналом, необходимыми инструментами и медикаментами, а также участками для купания детей. Необходимы обследование и очистка дна участка акватории водо ема, отвед енного для купания, на глубинах до 2 метров, а также визуальный осмотр пляжа на соответствие требованиям Правил безопасности на водо емах), что в конечном итоге отрицательно сказывается на безопасном отдыхе населения и впоследствии приводит к гибели граждан. Ежегодно от 80 до 90 % утонувших регистрируется именно в подобных местах.

      В этой связи предлагаются создание разрешенных и оборудованных мест для купания, рассмотрение возможности оснащения действующих водоемов в соответствии с правилами безопасности на водоемах, а также создание дополнительных коммунальных и частных мест для отдыха и купания населения.

      В основу обеспечения национальной безопасности и законодательства о гражданской защите заложен принцип заблаговременности. Именно по этому принципу на центральном и местном уровнях должны планироваться и в дальнейшем четко выполняться все мероприятия, направленные на предупреждение и ликвидацию последствий ЧС, снижение гибели людей и материальных потерь.

2.2. Уровень экономического развития регионов

      Текущий уровень экономического развития регионов характеризуется снижением вклада добывающих территорий и замедлением роста в крупных агломерациях, ранее выступавших традиционными драйверами экономики, что созда ет предпосылки для более сбалансированного социально-экономического развития страны и укрепления вклада всех регионов в национальную экономику.

      С 2019 по 2023 годы вклад западных регионов в ВВП страны сократился с 29,9 % до 25,9 % в основном за счет сокращения доли горнодобывающего сектора. По итогам 9 месяцев 2024 года доля западных регионов в ВВП страны составила 26,6 %. Западный макрорегион характеризуется высокой зависимостью от горнодобывающей отрасли и недостаточной диверсификацией экономики, особенно в моногородах (Жанаозен, Кулсары, Хромтау, Аксай). На макрорегион приходится 78,3 % добывающего и всего 11,7 % обрабатывающего сектора Республики Казахстан. Отмечается невысокий уровень обработанного экспорта среди регионов – 17,1 % в среднем по макрорегиону. В Атырауской, Западно-Казахстанской и Мангистауской областях экспорт обрабатывающей промышленности в общем объеме экспорта региона (3,7 %) более чем в 8 раз ниже среднереспубликанского уровня (31,8 %), что является самым низким показателем по стране.

      По данным за 9 месяцев 2024 года значение ниже среднереспубликанского уровня (13,8 %) по доле инвестиций в основной капитал в валовом региональном продукте отмечено в Западно-Казахстанской области (13,0 %). Производительность труда в экономике ниже среднего по стране в Кызылординской и Актюбинской областях (в Республике Казахстан – 7,8 млн тенге/человек, Кызылординской – 5,3 млн тенге/человек, Актюбинской – 6,4 млн тенге/человек).

      Во всех западных регионах доля малого и среднего бизнеса (далее – МСБ) в валовом региональном продукте (далее – ВРП) ниже, чем в среднем по республике – 39,3 % (за 9 месяцев 2024 года).

      Южный макрорегион существенно увеличил свой вклад в экономику страны с 13,2 % до 15,1 % в основном благодаря развитию секторов сервисных и социальных услуг. Тем не менее, макрорегион сохраняет высокую зависимость от низкопроизводительного и мелкотоварного сельского хозяйства (100 % сбора хлопка и свеклы сахарной, 75 % сбора овощей). Отмечаются недостаточно развитые переработка в АПК и складская инфраструктура по хранению плодоовощной продукции и пищевых продуктов, нехватка поливной воды, пастбищ, а также слабо используемый потенциал в обрабатывающих отраслях (пищевая, легкая, химическая промышленность).

      Во всех южных регионах наблюдается невысокая по стране производительность труда в экономике, в среднем по макрорегиону – 4,0 млн тенге/человек, что в 1,9 раза ниже, чем в среднем по республике – 7,8 млн тенге/человек (за 9 месяцев 2024 года).

      В 3 из 5 южных регионов (Туркестанская, Жамбылская, Жетісу) доля МСБ в ВРП ниже, чем в среднем по республике (39,3 % за 9 месяцев 2024 года). Данные факты указывают на необходимость дальнейшего повышения эффективности и диверсификации экономики макрорегиона, особенно в моно- и малых городах (Текели, Жанатас, Каратау, Кентау).

      Северный макрорегион укрепил позиции по вкладу в ВВП страны с 8,3 % до 9,1 % за счет увеличения доли обрабатывающей промышленности. В то же время макрорегион сохраняет высокую зависимость от сельского хозяйства, обеспечивая 67 % сбора зерновых и бобовых культур, в том числе 78 % сбора пшеницы, отмечаются моноспециализация в растениеводстве и слабое развитие сельхозпереработки.

      По итогам 9 месяцев 2024 года ниже среднереспубликанского показателя (13,8 %) отмечается доля инвестиций в основной капитал в валовом региональном продукте по Акмолинской (13,2 %) и Костанайской областям

      (12,5 %). При этом во всех северных регионах производительность труда в экономике ниже среднереспубликанского уровня – 7,8 млн тенге/человек, аналогичная ситуация наблюдается и МСБ в ВРП.

      Данные факты свидетельствуют о необходимости увеличения инвестиций и повышения эффективности труда. Имеется проблема диверсификации экономики моногородов (Аркалык, Житикара, Лисаковск, Рудный, Степногорск).

      Центрально-восточный макрорегион увеличил свой вклад в экономику страны с 17,9 % до 18,4 % в основном благодаря росту горнодобывающего сектора. Однако регион сталкивается с проблемой ограниченной специализации на начальных переделах: 99 % добычи угля, 65,5 % металлических руд, 64 % черной и цветной металлургии, 66 % литья металлов с меньшим участием в более высоких переделах производства, таких как металлообработка (36 % в металлообработке страны), а также слабо используемый потенциал в обрабатывающих отраслях (машиностроение, металлообработка, фармацевтика, нефтепереработка).

      Ниже среднереспубликанского показателя (75,9 %) отмечается доля несырьевых секторов в ВРП в областях Абай (58,5 %) и Ұлытау (53,3 %).

      По данным за 9 месяцев 2024 года в 3 из 5 центрально-восточных регионов – Карагандинской, Восточно-Казахстанской областях и Ұлытау – доля инвестиций в основной капитал в валовом региональном продукте ниже, чем в среднем по республике (13,8 %).

      При этом в области Абай и Павлодарской области производительность труда в экономике также ниже среднереспубликанского уровня – 7,8 млн тенге/человек (за 9 месяцев 2024 года).

      В центрально-восточных регионах отмечается недостаточно высокая доля МСБ в ВРП. В целом данные факты указывают на необходимость диверсификации (особенно в моногородах Темиртау, Балхаш, Жезказган, Шахтинск, Абай, Экибастуз, Аксу, Риддер, Алтай, Курчатов, Серебрянск, Сатпаев, Каражал) и увеличения эффективности в других секторах экономики.

      Вклад крупных агломераций в экономику страны демонстрирует неустойчивую тенденцию, что может быть связано с замедлением развития традиционных драйверов роста (торговля, строительство и прочие услуги). Основными источниками экономической активности в городах является сфера услуг (торговля, операции с недвижимым имуществом).

      В целом в разрезе регионов сохраняются разрывы в экономическом развитии.

      К примеру, по ВРП на душу населения разница между максимальным (Атырауская) и минимальным (Туркестанская) значениями достигает 9,5 раз (за 9 месяцев 2024 года).

      Дисбаланс в экономическом развитии также выражен в неравномерном распределении промышленного производства по стране.

      По итогам 2024 года почти половина промышленной продукции была произведена в пяти областях страны (Атырауская, Западно-Казахстанская, Карагандинская, Мангистауская и Павлодарская).

      О неравномерном распределении экономической активности свидетельствуют также показатели объемов инвестиций в основной капитал на душу населения. По инвестициям в основной капитал на душу населения по итогам 2024 года Атырауская область (3072,5 тысячи тенге) в более чем 7 раз превышает показатель Жамбылской (414,5 тысячи тенге) области.

      Недостаточные объемы инвестиций в основной капитал отразились на размещении производственных активов по территории страны. Более 56 % всех основных фондов страны приходится на три региона страны: Атырауская
(30,0 %), города Астана (15,9 %), Алматы (10,2 %). В южном макрорегионе, который обладает более 30 % трудовых ресурсов страны, располагаются лишь 9,7 % основных фондов страны.

      Дисбаланс в экономическом развитии отражается в доходах и уровне жизни населения. Самые высокие заработные платы отмечаются в Западном макрорегионе (Атырауская, Мангистауская области), в Центрально-Восточном макрорегионе (Ұлытау), а также в крупных агломерациях Астане и Алматы. В то же время в Южном и Северном макрорегионах средняя заработная плата ниже среднереспубликанского уровня (в среднем по Республике Казахстан за 2024 год – 402,6 тысячи тенге).

      Разрыв по доле населения с доходами ниже прожиточного минимума (средний по Республике Казахстан – 4,8 %) между регионами в 4 квартале
2024 года составил 4 раза. Наибольшая доля населения с доходами ниже прожиточного минимума отмечается в Южном макрорегионе (от 3,6 % до 8,4 %), а также в Западном макрорегионе, в частности, в Мангистауской (7,9 %) и Актюбинской (5,5 %) областях.

      В Западном и Южном макрорегионах уровень безработицы превышает среднереспубликанский уровень (4,7 %).

      В Северном и Южном макрорегионах отмечается высокая доля самозанятого населения (от 24,7 % до 34,0 %). В частности, в Туркестанской области 46,4 % занятого населения является самозанятыми (379,3 тысячи человек).

      Большая часть безработных и самозанятых находится в возрасте 35 – 44 лет и составляет, соответственно, 159,5 и 577,3 тысяч человек.

      В период независимости Казахстана сельская экономика прошла через значительные преобразования, вызванные изменением форм собственности и переходом всех сфер жизни на рыночные основы.

      По данным БНС АСПР за последние 3 года доля сельского хозяйства в ВВП страны находилась в диапазоне 3,9-5,2 %. Почти для 1 миллиона человек сельское хозяйство является основным видом занятости (с учетом коэффициента семейственности – для 3-4 млн человек). Вместе с тем данный сектор экономики остается низкопроизводительным.

      В период с 2022 по 2024 год наблюдается постепенное увеличение доли занятых в сельском хозяйстве с 24,9 % до 26,6 %.

      Главное отличие структуры доходов городских и сельских жителей – характер трудовой деятельности. Для сельской местности характерен более высокий удельный вес доходов от самостоятельной занятости, чем у городского населения.

      Среднемесячная заработная плата в сельском хозяйстве на протяжении последних трех лет была в среднем в 1,4 раза ниже средней по стране, что свидетельствует о значительном разрыве по уровню доходов населения между селом и городом.

      По данным БНС АСПР среднемесячная номинальная заработная плата в сельском хозяйстве (включая лесное и рыбное хозяйство) за 12 месяцев

      2024 года составила 262,4 тысячи тенге. Это на 19,1 % больше, чем за аналогичный период 2023 года.

      Заработные платы в сельском хозяйстве остаются одними из самых низких среди всех отраслей экономики. Например, средняя зарплата в промышленности составляет 564,8 тысячи тенге, а в финансовом секторе – 857,2 тысячи тенге.

      В то же время медианный размер заработной платы в сельском хозяйстве за последние 3 года вырос со 135,6 тысячи тенге до 194,1 тысячи тенге.

      Доля сельского населения Казахстана, имеющего доходы ниже прожиточного минимума, за тот же период снизилась с 6,6 % до 5,4 %, что свидетельствует о постепенном снижении уровня бедности в сельской местности.

      Каждый третий сельский житель (более 1,2 млн человек) является самостоятельно занятым, что свидетельствует об отсутствии возможности их официального трудоустройства (наемная занятость).

      Между тем имеются предпосылки для улучшения экономического благосостояния сельского населения.

      Так, за последние 5 лет объем инвестиций в основной капитал сельского хозяйства увеличился в 1,6 раза – с 573,2 млрд тенге до 919 млрд тенге. При этом объем валовой продукции сельского хозяйства за этот же период вырос в 1,3 раза – с 6,3 трлн тенге до 8,3 трлн тенге.

      Также наблюдается положительная динамика экспорта продукции агропромышленного комплекса (далее – АПК) с 3,4 млрд долларов США (в 2020 году) до 6,4 млрд долларов (по итогам 2023 года).

      В сельской местности по итогам 2024 года действует 61,7 тысячи юридических лиц и 467,5 тысячи индивидуальных предпринимателей.

      По сравнению с предыдущими годами наблюдается небольшое увеличение числа активных юридических лиц в сельском хозяйстве.

      В рамках программных документов реализуются меры по поддержке малого и среднего предпринимательства в сельской местности.

      Одной из действенных мер поддержки является реализация проекта "Ауыл аманаты", направленного не только на развитие предпринимательства, но и на повышение эффективности и адресности с механизмами проактивного формата поддержки сельского населения (в том числе социально-уязвимых слоев населения).

      Проект предусматривает микрокредитование сельских жителей по ставке вознаграждения до 2,5 % годовых на развитие животноводства, растениеводства, сельскохозяйственной кооперации, а также несельскохозяйственного бизнеса.

      Кроме того, проектом "Ауыл аманаты" предусмотрено кредитование сельскохозяйственных кооперативов с максимальной суммой до 8 тысяч МРП.

      Благодаря этому механизму с 2023 года в регионах выдано 15 тысяч микрокредитов населению на сумму порядка 95,8 млрд тенге с созданием более 16 тысяч новых рабочих мест, создано 534 новых сельхозкооперативов, объединяющих ЛПХ, крестьянские и фермерские хозяйства, а также предприятия переработки, из которых профинансировано 442 кооператива на сумму более 9,7 млрд тенге.

      Кроме того, в рамках реализации проекта проведен скрининг 2 260 сельских округов в 166 районах и 16 городах республики, по итогам которого определены сельские округа с низкой, средней и высокой специализацией личного подсобного хозяйства. Определены потенциал микрокредитования личных подсобных хозяйств и перспективы развития коопераций.

      Разница в экономическом развитии, доходах и качестве жизни между регионами формирует направления внутренней миграции. С развитием экономики городов в регионах продолжаются интенсивные миграционные процессы из сельской местности. Наиболее активно участвует во внутренней миграции возрастная группа 20-34 лет, которая составляет 34,5 % от общего миграционного потока в Казахстане.

      Наибольший отток населения наблюдается в Южном макрорегионе, особенно в Туркестанской (184,8 тысячи человек), Жамбылской (116,4 тысячи человек), Алматинской (85,5 тысячи человек), а также в Кызылординской

      (48,6 тысячи человек), Восточно-Казахстанской (67,9 тысячи человек), Северо-Казахстанской (47,6 тысячи человек) и Карагандинской (43,8 тысячи человек) областях.

      Демографическая ситуация Казахстана в период с 2020 по 2024 годы отмечена положительной динамикой. Численность населения выросла на 1,4 млн человек и по итогам 2024 года составила 20,28 млн человек.

      Наибольший рост населения приходится на города республиканского значения, южные и западные регионы. Снижение населения наблюдается в Костанайской, Северо-Казахстанской, Восточно-Казахстанской областях, а также в областях Абай и Жетісу. За пятилетний период численность населения в этих регионах сократилась на 81,7 тысячи человек.

      С 2020 по 2022 годы в стране наблюдалось отрицательное сальдо миграции, с 2023 года отмечено положительное значение, количество прибывших за последние 2 года превысило количество выбывших на 25,8 тысячи человек.

      В разрезе регионов за 2020 – 2024 годы рост населения за счет миграционного притока был отмечен в Мангистауской области, городах Астане, Алматы и Шымкенте. С 2022 года этот список дополнила Алматинская область, за последние два года население региона выросло на 9,9 тысяч человек за счет миграционного притока.

      Во внутренних миграционных процессах точками притяжения населения являются города республиканского значения. В 2024 году число прибывших из других регионов страны превысило число выбывших в другие регионы на 73,2 тысячи человек – в городах Астане, 36,1 тысячи – Алматы, 9,4 тысячи – Шымкенте.

      Внешние миграционные притоки наблюдаются в Алматинской, Мангистауской, Туркестанской областях и городе Шымкенте. В остальных регионах число выбывающих за пределы страны превалирует над числом прибывающих. В эти регионы переселяются кандасы из соседних стран (Узбекистан, Туркменистан, Кыргызстан, Китай и Монголия).

      В 2024 году уровень урбанизации в стране составил 63,0 %. Согласно прогнозу к 2030 году уровень урбанизации составит 63,9 %. При этом в ряде регионов урбанизация остается на низком уровне (Алматинская – 19,4 %, Туркестанская – 25,1 %, Жамбылская области – 43,8 %, область Жетісу – 44,8 %).

      Рост населения в большинстве регионов происходит за счет естественного прироста. Естественная убыль и низкие значения естественного прироста наблюдаются в северных регионах. В Северо-Казахстанской области с 2020 года отмечена естественная убыль населения, общие потери региона за счет естественной убыли составили 4,3 тысячи человек.

      По состоянию на 2024 год в Восточно-Казахстанской области коэффициент естественного прироста составил всего 0,40 на 1000 человек, в Костанайской – 0,86 на 1000 человек.

      По уровню демографического развития регионы можно разделить на 3 группы:

      В первой группе регионов наблюдается и ожидается наибольший прирост населения. Это Алматинская, Атырауская, Мангистауская, Туркестанская области, города Астана, Алматы, Шымкент.

      Тенденции роста населения в регионах предусматривают принятие мер по опережающему обеспечению соответствующей инфраструктурой и созданию рабочих мест.

      Во вторую группу входят регионы со стабильным ростом населения. Это Актюбинская, Западно-Казахстанская, Жамбылская, Кызылординская области.

      В этих регионах важными задачами являются сохранение естественного прироста населения и снижение миграционного оттока.

      В третью группу объединены регионы, где численность населения снижается или наблюдается низкий темп роста населения за счет миграционного оттока и низкого уровня естественного прироста (или естественной убыли). Это Северо-Казахстанская, Костанайская, Восточно-Казахстанская, Павлодарская, Акмолинская, Карагандинская области, области Абай, Жетісу, Ұлытау.

      Ниже приведен прогноз демографической ситуации в Казахстане с учетом миграционных тенденций.

      Таблица 1 – Прогноз демографической ситуации с учетом миграционных процессов


Среднегодовая численность населения, тысяч человек

2025

2026

2027

2028

2029

2030

Республика Казахстан

20 380,5

20 618,0

20 853,6

21 089,5

21 327,5

21 568,5

Абай

602,4

598,6

594,6

590,4

586,1

581,7

Акмолинская

791,3

792,0

792,5

792,8

792,9

792,9

Актюбинская

953,2

962,4

971,3

980,0

988,5

996,9

Алматинская

1 568,7

1 592,9

1 616,8

1 640,8

1 665,1

1 689,7

Атырауская

720,7

731,3

741,8

752,3

762,8

773,4

Западно-Казахстанская

697,4

700,5

703,4

706,0

708,5

710,9

Жамбылская

1 235,1

1 241,2

1 247,2

1 253,3

1 259,5

1 266,0

Жетісу

694,8

692,5

689,9

687,1

684,2

681,2

Карагандинская

1 130,7

1 128,2

1 125,3

1 122,2

1 118,8

1 115,3

Костанайская

820,9

815,7

810,1

804,3

798,3

792,0

Кызылординская

856,4

864,9

873,2

881,5

889,9

898,4

Мангистауская

819,8

841,0

862,5

884,2

906,4

929,1

Павлодарская

748,1

744,8

741,1

737,2

733,1

728,9

Северо-Казахстанская

520,0

513,9

507,7

501,3

494,8

488,2

Туркестанская

2 192,1

2 221,4

2 251,3

2 282,4

2 314,8

2 348,8

Ұлытау

221,9

221,9

221,8

221,7

221,6

221,4

Восточно-Казахстанская

720,3

715,8

710,9

705,9

700,7

695,4

г. Астана

1 504,2

1 564,5

1 625,2

1 686,4

1 748,0

1 810,2

г. Алматы

2 316,7

2 379,4

2 442,7

2 506,4

2 570,4

2 634,8

г. Шымкент

1 265,8

1 295,0

1 324,2

1 353,5

1 383,2

1 413,1

      Источник: прогнозные данные АО "Институт экономических исследований"

      Для формирования комплексной оценки состояния и перспектив развития регионов анализ текущей ситуации проведен по двум ключевым направлениям, охватывающим фундаментальные условия жизнедеятельности и экономические факторы, – обеспеченность региона базовыми объектами и услугами жизнеобеспечивающей инфраструктуры, а также уровень экономического развития регионов.

      Оценка инфраструктурной обеспеченности показывает, насколько хорошо созданы условия для жизнедеятельности в регионах, тогда как анализ экономического развития раскрывает необходимость и потенциал для дальнейшего роста и привлечения инвестиций.

      Рассмотрение данных аспектов в комплексе дает широкое понимание текущего состояния и направлено на разработку и реализацию обоснованных мер в области региональной политики, ориентированных на устранение узких мест, характерных для конкретных регионов, в целях их устойчивого развития.

2.3. Институциональное обеспечение

      Сложившаяся в Казахстане практика реализации региональной политики сталкивается с рядом институциональных барьеров.

      Реализация эффективной региональной политики предполагает комплексный учет многих социально-экономических факторов и соответствующих политик, что требует слаженной работы различных ведомств и напрямую зависит от их синхронизированного взаимодействия.

      Вместе с тем отсутствие целостной экосистемы взаимодействия и слабая обратная связь между центральными и местными исполнительными органами приводят к недостаточной координации между центром и регионами. Это проявляется в слабой взаимосвязанности региональной политики с другими государственными стратегиями, включая исполнение программных документов, направленных на региональное развитие.

      На сегодняшний день на центральном уровне более 20 различных государственных органов осуществляют деятельность в области соответствующих политик, затрагивающую вопросы развития регионов. Местные исполнительные органы параллельно взаимодействуют по схожим вопросам с различными структурными подразделениями государственных органов, а также c их территориальными подразделениями.

      При этом на уровне центральных государственных органов и их территориальных подразделений отмечается дублирование при взаимодействии с местными исполнительными органами.

      Данная ситуация приводит к избыточному регулированию регионов со стороны центра и оказывает дополнительную административную нагрузку на местные исполнительные органы.

      Центральные государственные органы главным образом сосредоточены на реализации национальных и ведомственных задач в рамках курируемых отраслей и сфер, уделяя недостаточное внимание региональному аспекту и устанавливая ключевые показатели эффективности для регионов по принципу "сверху вниз", что приводит к их недостаточно обоснованному планированию.

      Также местные исполнительные органы сталкиваются с проблемой нехватки полномочий и ресурсов для реализации поставленных задач, особенно на уровне сельских округов, например, в части организации работ по очистке, благоустройству и озеленению в населенных пунктах, найма работников по контракту, оказания услуг на платной основе.

      Кроме того, в настоящее время отмечается необходимость в усилении со стороны центра методического сопровождения местных исполнительных органов в части их обеспечения рекомендациями и пошаговыми инструкциями для надлежащего соблюдения требований законодательства и иных нормативных правовых актов.

      В существующей системе межбюджетных отношений сохраняется потенциал для повышения финансовой самостоятельности регионов. Местные бюджеты остаются в значительной степени зависимыми от средств, поступающих из республиканского бюджета.

      За исключением Атырауской области, городов Астана и Алматы все остальные регионы относятся к субвенционным.

      Со стороны местных исполнительных органов также наблюдается слабая заинтересованность в снижении зависимости от трансфертов и пополнении доходной части местных бюджетов за счет других источников, поскольку целевые трансферты вне зависимости от эффективности их деятельности гарантированно поступают в местные бюджеты. Трансферты из республиканского бюджета продолжают оставаться основным источником средств для решения социально-экономических проблем и вопросов развития регионов.

      Отсутствует единая централизованная экосистема данных государственного сектора.

      Существует избыточная и дублирующая отчетность. В едином реестре отчетности, формируемой в государственных органах, предусмотрено более

      750 отчетных данных, которые формируются центральными государственными и местными исполнительными органами для межведомственного предоставления, из них местные исполнительные органы представляют в центральные государственные органы 317 отчетных данных разного формата.

      По данным Министерства цифрового развития, инноваций и аэрокосмической промышленности Республики Казахстан, а также архитектурного портала "электронного правительства" govarch.kz в разных реестрах и базах данных государственными органами и организациями в разрозненных хранилищах накоплены значительные массивы данных, содержащиеся в более чем 400 информационных системах (из них центральными государственными органами – 223 единицы, местными исполнительными органами – 137 единиц) в основном без возможности сквозной передачи данных.

      Используемый традиционный способ сбора отчетности предполагает заполнение в ручном формате, что не исключает возможность корректировки данных и предоставления недостоверной информации.

      Имеются проблемы по сбору данных, данные не синхронизируются между различными уровнями и не проверяются их исходные источники. Расхождения могут возникать как из-за человеческого фактора, так и других причин в процессе вертикального сбора данных от местных исполнительных органов до территориальных подразделений органов статистики и профильных ведомств.

      Проблемы также возникают на этапе формулировки оцениваемых показателей, они часто не соответствуют SMART-критериям (конкретным, измеримым, достижимым, актуальным и ограниченным во времени), имеют нечеткую методологию измерения и некорректную декомпозицию, что приводит к затруднениям в оценке реальной эффективности деятельности государственных органов.

2.4. Основные тенденции территориального развития

      Развитие агломераций

      Городские агломерации объективно становятся ключевыми формами современного расселения в большинстве стран мира. По результатам исследования World Urbanization Prospects в городах с населением более 1 млн человек проживает 40 % городского населения мира, в городах с населением

      1-5 млн человек – 22 %, в городах с населением до 300 тысяч человек – 41 %.

      В США более 76 % всего населения проживает в агломерациях, крупнейшими из которых являются Нью-Йоркская (12,0 тысяч кв. км, 19,77 млн человек) и Лос-Анджелесская (6,3 тысячи кв. км, 15 млн человек) агломерации.

      Агломерациями мирового уровня в Европе являются Лондонская (4 769 кв. км, 14,1 млн человек) и Парижская (814 кв. км, более 7 млн человек).

      Быстрыми темпами формируются урбанизированные территории в Китае – Шанхай (7,1 тысячи кв. км, 34,1 млн человек), Бразилии – Рио-де-Жанейро (10,3 тысячи кв. км, 11,8 млн человек), Аргентине – Буэнос-Айрес (7,2 тысячи кв. км, 15,6 млн человек), Индии – Калькутта (1,4 тысячи кв. км, 18,5 млн человек) и других развивающихся странах.

      Развитие агломераций в развивающихся странах имеет свою специфику, обусловленную социально-экономическими, демографическими и инфраструктурными факторами. Основные особенности включают интенсивную урбанизацию, при которой развитие агломераций опережает развитие инфраструктуры, что создает нагрузку на дороги, общественный транспорт, водоснабжение, энергетику и другие сферы. Также наблюдаются стихийность строительства жилья и рост социального расслоения между жителями центральных и периферийных районов.

      Города играют важную роль в экономическом развитии стран, о чем свидетельствует тот факт, что основная доля ВВП страны генерируется именно в городах. Данные тенденции прослеживаются и по Казахстану. На сегодняшний день в Казахстане определены пять агломераций с центрами в городах Астане, Алматы, Шымкенте, Актобе, Караганде.

      Формирующиеся городские агломерации концентрируют около трети всего населения страны, и с каждым годом показатель увеличивается.

      При этом численность населения городов Астаны, Алматы, Шымкента, Актобе и Караганды уже превышает уровень, за которым в условиях Казахстана реализуются агломерационные эффекты (500 тысяч человек).

      Вместе с тем продолжается реализация мер, направленных на стимулирование развития городских агломераций в стране. Так, для создания институциональных условий в управлении агломерациями принят Закон Республики Казахстан "О развитии агломераций" (далее – Закон), который позволяет проводить единую политику градостроительного и архитектурного планирования пригородных зон, внедрить новую транспортную модель между центрами агломераций и пригородных зон, реализовывать экологические проекты в агломерациях, финансировать в рамках механизма горизонтальных трансфертов проекты в пригородных зонах.

      Кроме того, постановлением Правительства Республики Казахстан

      от 19 июня 2023 года № 486 "Об утверждении перечня и состава агломераций" агломерациями "первого уровня" определены Алматинская, Астанинская и Шымкентская, "второго уровня" - Актюбинская и Карагандинская.

      Проведен ряд важных административно-территориальных преобразований. Так, в целях реализации потенциала города-спутника Астаны статус города областного значения получил Косшы. Тесная экономическая и социальная связь с Астаной делает его ключевым пригородным центром, активно участвующим в реализации стратегии интеграции прилегающих насел енных пунктов с главным городом страны. Город является важным звеном экономической цепи Астаны, предоставляя жилую инфраструктуру и рабочую силу для столичных предприятий. Близость к Астане позволяет жителям города пользоваться е е образовательными, медицинскими и культурными ресурсами. Город Косшы интегрирован в столичную транспортную систему, что обеспечивает удобную логистику для жителей и способствует мобильности, развитие новой транспортной модели улучшает связь с центром агломерации.

      Важным решением в развитии Алматинской агломерации стало преобразование села Жетыген в город Алатау. В рамках данного проекта предполагается создание международного финансового, образовательного и медицинского центров, торгово-логистического хаба, современного академического кластера, центра устойчивой урбанистики и архитектуры, интегрированного курорта.

      Развитие города Алатау будет осуществляться в рамках утвержденного Генерального плана города Алатау и созданной Специальной экономической зоны "Алатау".

      Создание города Алатау будет способствовать полицентричному развитию Алматинской агломерации и станет основой для реализации концепции "G4 City".

      Кроме того, с 2019 года реализуются стратегии развития крупных городов до 2050 года.

      Моно- и малые города

      В настоящее время в Казахстане насчитывается 20 моногородов (Курчатов, Степногорск, Хромтау, Кулсары, Алтай, Риддер, Аксай, Абай, Балхаш, Темиртау, Шахтинск, Житикара, Лисаковск, Рудный, Жанаозен, Аксу, Экибастуз, Кентау, Каражал, Сатпаев), в которых проживают 1349224 человека (около 11 % городского населения страны), из них:

      14 городов областного значения (Курчатов, Степногорск, Риддер, Балхаш, Темиртау, Шахтинск, Лисаковск, Рудный, Жанаозен, Аксу, Экибастуз, Кентау, Каражал, Сатпаев);

      6 городов районного значения (Хромтау, Кулсары, Аксай, Алтай, Абай, Житикара).

      Стоить отметить, что в последние годы количество моногородов в стране сократилось с 27 до 20 единиц.

      Пересмотр перечня моногородов стал ключевым шагом в совершенствовании управления их социально-экономическим развитием. Предыдущий список моногородов, сформированный около десяти лет назад в рамках Государственной программы развития регионов, перестал отражать текущую экономическую ситуацию. В результате экономической трансформации, диверсификации экономики и изменения административного статуса необходимость пересмотра списка стала очевидной.

      В 2023 году был утвержден новый перечень моногородов Казахстана. Из списка выбыли 7 моногородов – Аркалык, Жанатас, Жезказган, Каратау, Сарань, Серебрянск, Текели. По каждому из городов принималось индивидуальное решение.

      В целом в большинстве моногородов население не увеличивается. Так, с 2019 по 2023 годы численность населения моногородов снизилась с 1357,6 тысяч человек до 1349,2 тысяч человек или на 0,6 %.

      Недостаточно развитая инфраструктура сдерживает привлечение инвестиций и развитие предпринимательства, что в свою очередь усугубляет экономические проблемы моногородов.

      На сегодняшний день в моногородах требуется модернизация инженерной и транспортной инфраструктуры. Так, в 8 моногородах более 25 % автомобильных дорог в неудовлетворительном состоянии (в городе Лисаковск только 15,8 % автомобильных дорог находится в удовлетворительном состоянии, что является самым низким показателем среди всех моногородов).

      Износ инженерной инфраструктуры также остается достаточно высоким: износ канализационных сетей составляет 66,5 %, водопроводных сетей – 55,8 %, а линий электропередачи – 61,3 %. К примеру, в городе Алтай в 2023 году износ инженерных сетей по данным местных исполнительных органов составил: тепловые сети – 89 %, водопроводные сети – 90 %, канализационные сети –

      88 %, электрические сети – 56 %.

      Среди объектов коммунальной инфраструктуры в моногородах ряд ТЭЦ требует модернизации. Средний износ тепловых сетей – 59 %. Наиболее изношенные сети в городах Экибастуз (91 %), Степногорск (80,7 %), Хромтау (78 %), Балхаш (78 %), Абай (69 %), Алтай (68 %), Шахтинск (68 %), Рудный

      (66 %), Кентау (65 %), Темиртау (62 %), Риддер (60 %).

      В целях социально-экономического развития продолжается реализация мер поддержки со стороны государства.

      В большинстве моногородов промышленность основана на добыче сырьевых ресурсов и их первичной переработке. Экономика моногородов сильно зависит от градообразующих предприятий, деятельность которых основана на добыче полезных ископаемых. В связи с этим для многих моногородов актуальным вопросом является развитие альтернативных путей развития.

      В целях восполнения минерально-сырьевой базы регионов Казахстана и страны в целом, а также повышения геолого-геофизической изученности территорий вблизи моногородов, расположенных в пределах области Абай, Карагандинской и Восточно-Казахстанской областей, проводится геологическое изучение недр участков (редкие и редкоземельные металлы).

      Также в ряде моногородов имеются проблемные вопросы регулируемых закупок и локализации, в частности, по срокам поставок товаров и срокам оплаты для отечественных производителей в рамках изъятий из национального режима, отсрочке платежей при строительно-монтажных работах со стороны генподрядных организаций и другое.

      Активная поддержка МСБ продолжает оставаться приоритетным направлением развития моногородов. В каждом из них успешно функционируют центры поддержки предпринимателей, способствующие развитию инициатив и укреплению местной экономики.

      Кроме того, с 2019 по 2024 год АО "НУХ-Байтерек" профинансировало

      41 крупный проект в моногородах, выделив на их реализацию 393,8 млрд тенге.

      Данные средства направлены на реализацию таких проектов, как строительство солнечной электростанции в городе Балхаш, Тургусынской ГЭС в городе Алтай, ферросплавного завода в городе Экибастуз, сети тепличных хозяйств в городе Кентау, строительство обогатительной фабрики по переработке шламов в городе Хромтау и других.

      Приняты комплексные планы развития 10 моногородов – Степногорск, Балхаш, Алтай, Аркалык, Жанатас, Житикара, Каратау, Лисаковск, Риддер, Серебрянск. В соответствии с государственной политикой по развитию моногородов в Казахстане КПР разрабатываются сроком на 5 лет и должны соответствовать стратегии развития региона и государства в целом.

      Комплексные планы развития для 10 моногородов были утверждены еще до актуализации перечня моногородов Казахстана. Несмотря на изменения в статусе некоторых городов, исключенных из обновленного списка, их развитие продолжится в рамках уже принятых комплексных планов.

      В рамках диверсификации экономики моногородов страны реализуются 45 "якорных" инвестиционных проектов на общую сумму 1,6 трлн тенге с созданием 10 тысяч рабочих мест.

      Меры поддержки со стороны государства привели к положительным результатам в ряде моногородов. Ярким примером успешной диверсификации стал город Сарань. Так, эффективная работа индустриальной зоны "Saran" и своевременные управленческие решения позволили привлечь в город значительные объемы инвестиций и запустить ряд высокотехнологичных производств.

      Ключевыми факторами в успешном развитии города Сарань стали удобное географическое расположение, наличие развитой производственной инфраструктуры и квалифицированных кадров, создание индустриальной зоны, а также наличие отечественных товаропроизводителей и местных инвесторов.

      Успешный опыт Сарани подчеркивает важность индустриальных зон как инструмента диверсификации экономики и создания альтернативных производств в несырьевых секторах.

      В настоящее время реализуются меры по распространению опыта города Сарань на другие моногорода страны.

      Помимо моногородов в республике насчитывается 50 малых городов, в которых проживает 1392,3 тысячи человек, что составляет 11,1 % от общего числа городского населения страны. Из общего числа малых городов 8 имеет статус городов областного значения (Косшы, Алатау, Текели, Сарань, Приозерск, Аркалык, Байконур, Арысь), 37 городов являются районными центрами (Аягоз, Шар, Акколь, Атбасар, Макинск, Степняк, Ерейментау, Есиль, Державинск, Шучинск, Алга, Кандыагаш, Шалкар, Есик, Каскелен, Талгар, Жанатас, Каратау, Ушарал, Уштобе, Жаркент, Сарканд, Каркаралинск, Тобол, Аральск, Казалы, Форт-Шевченко, Булаево, Мамлютка, Сергеевка, Тайынша, Сарыагаш, Жетысай, Ленгер, Шардара, Шемонаиха, Зайсан), 5 – городами районного значения (Темир, Эмба, Жем, Шу, Серебрянск).

      В составы агломераций входит 7 малых городов, находящихся в едином экономическом пространстве с крупными городами-ядрами (Алга – Актюбинская; Алатау, Талгар, Каскелен, Есик – Алматинская; Сарань – Карагандинская; Ленгер – Шымкентская агломерации).

      Следует отметить, что в 12 малых городах численность населения составляет менее 10 тысяч человек, что противоречит положениям Закона Республики Казахстан "Об административно-территориальном устройстве Республики Казахстан" (Шар, Степняк, Державинск, Жем, Темир, Серебрянск, Каркаралинск, Казалы, Форт - Шевченко, Булаево, Мамлютка, Сергеевка).

      Анализ экономических показателей развития малых городов показал, что основными проблемами большинства малых городов являются вопросы обеспечения занятости и доходов жителей.

      Кроме того, наблюдаются высокий износ инфраструктуры, истощение месторождений и снижение производственного потенциала, что существенно осложняет социально-экономическое развитие этих городов.

      Также наблюдается недостаточная обеспеченность инженерной, транспортной и социальной инфраструктурой.

      Вместе с тем удаленное расположение большинства малых городов от крупных рынков сбыта и больших городов (за исключением малых городов в составе агломераций) создает трудности для их развития.

      Отраслевая специализация малых городов в основном моно ориентирована, сосредоточена на развитии промышленных секторов и переработке сельскохозяйственной продукции.

      Сельские и приграничные территории

      В Казахстане существует несколько видов сельской местности с различным характером освоения и сельскохозяйственного использования, потенциалом и ограничениями развития.

      Первый тип – регионы с относительно высокой плотностью сельского населения и полифункциональной сельской экономикой, сельским хозяйством пригородного типа и благоприятными социальными условиями развития сельской местности (области Жетісу, Алматинская, Жамбылская, Туркестанская, Кызылординская).

      Второй тип – регионы с относительно низкой плотностью сельского населения и преимущественно аграрной специализацией сельской местности, благоприятными природными и социальными условиями ее развития (Акмолинская, Костанайская, Павлодарская, Северо-Казахстанская области).

      Третий тип – регионы с низкой плотностью населения и менее благоприятными природными условиями для ведения сельского хозяйства (области Абай, Ұлытау, Актюбинская, Восточно-Казахстанская, Западно-Казахстанская, Карагандинская).

      Четвертый тип – регионы со слабой очаговой освоенностью развития сельской местности и неблагоприятными природно-климатическими условиями ее развития (Атырауская и Мангистауская области).

      Реализация задач устойчивого развития должна осуществляться на основе использования сравнительных преимуществ сельских территорий, поиска "точек роста", выявления и поддержки приоритетных направлений развития, совершенствования механизма финансовой поддержки и развития собственной доходной базы районов и сельских округов.

      При этом в некоторых отдельных регионах внутри одной области могут быть несколько видов сельской местности.

      По состоянию на 1 января 2025 года в республике насчитывалось 6179 СНП. Численность сельского населения в стране составляет 7510, 3 тысячи человек.

      Более 90 % сельского населения проживает в с елах с численностью населения свыше 500 человек. При этом порядка 550 СНП являются малочисленными (менее 50 человек) с населением 15 тыс. чел. или менее 1 % сельского населения страны.

      Количество СНП за последние 5 лет сократилось на 137 единиц (2020 г. – 6316 СНП, 2025 – 6179 СНП).

      Наибольшее количество упраздненных сел приходится на Туркестанскую (40), Костанайскую (28), Жамбылскую (14), Западно-Казахстанскую (13) и Алматинскую (12) области.

      Местными исполнительными органами была проведена работа в соответствии с законодательством об административно-территориальном устройстве по упразднению поселений с численностью населения менее 50 человек (при этом жители таких СНП могут оставаться на месте или воспользоваться государственной поддержкой для переезда, включающей предоставление жилья и трудоустройство в соответствии с Правилами добровольного переселения лиц для повышения мобильности рабочей силы (приказ Заместителя Премьер-Министра – Министра труда и социальной защиты населения Республики Казахстан от 22 июня 2023 года № 234 "Об утверждении Правил добровольного переселения лиц для повышения мобильности рабочей силы", зарегистрирован в Министерстве юстиции Республики Казахстан 23 июня 2023 года № 32880).

      Также 12 СНП Алматинской области было включено в состав нового города Алатау, созданного в соответствии с Указом Президента Республики Казахстан, 14 СНП Жамбылской области вошло в состав города Тараза.

      В целях улучшения качества жизни сельского населения реализуются меры по развитию инфраструктуры 3,5 тысячи с ел с потенциалом развития

      (1,2 тысячи опорных и 2,3 тысячи спутниковых), где проживает более 90 % сельского населения страны.

      Так, за 2019 – 2024 годы было выделено 740 млрд тенге на реализацию около 6,8 тысячи проектов по развитию социальной, инженерной и транспортной инфраструктуры с охватом 2,5 тысячи СНП. За этот период в с елах с потенциалом развития построено и модернизировано 772 объекта ЖКХ,

      2 тысячи социальных объектов и почти 3,8 тысячи внутрипоселковых дорог.

     


      Рисунок 1– Финансирование сельской инфраструктуры в рамках проекта "Ауыл – Ел бесігі"

      В 2024 году на реализацию проекта "Ауыл – Ел бесігі" выделено 178,9 млрд тенге на реализацию 1,4 тысячи проектов c охватом около 500 СНП. Планируется реализовать 182 проекта ЖКХ, 348 проектов социальной инфраструктуры, а также 870 проектов транспортной инфраструктуры (внутрипоселковые дороги).

      В текущем году на реализацию проекта "Ауыл – Ел бесігі" выделено 176,4 млрд тенге на реализацию около 900 проектов c охватом порядка 500 СНП.

      Для доступности государственных услуг сельским жителям с 1 мая 2023 года был запущен проект по оказанию государственных услуг через Национального оператора почты.

      Согласно Закону Республики Казахстан "О почте" Национальный оператор почты обеспечивает доступ населения, проживающего в СНП, к государственным услугам в соответствии с реестром государственных услуг, утверждаемым уполномоченным органом в сфере оказания государственных услуг.

      В рамках реализации проекта произведена стыковка IP-адресов со стороны АО "Казпочта", НАО Государственной корпорации "Правительство для граждан" и АО "Казахтелеком" для обеспечения доступа к интегрированной информационной системе для центров обслуживания населения (далее – ИИС ЦОН) в сети АО "Казпочта". Также проведено обучение операторов сельских отделений почтовой связи (далее – СОПС) в отделениях центра обслуживания населения.

      На сегодняшний день по Республике Казахстан действует 200 СОПС, через которые за период действия оказано 39 468 государственных услуг (2023 год – 17765, 2024 год – 21703).

      Главным показателем влияния проекта "Ауыл – Ел бесігі" на экономическое развитие села является рост численности населения.

      Анализ демографической ситуации в с елах с потенциалом развития

      за 2019 – 2023 годы показывает увеличение численности населения. Так, за рассматриваемый период население с ел с потенциалом развития выросло на 2 % или 136,7 тысячи человек.

      Наибольший рост населения опорных и спутниковых с ел отмечен в Костанайской (на 28,4 %), Кызылординской (16,0 %), Атырауской (12,9 %) и Мангистауской (11,3 %) областях.

      Увеличение населения с ел с потенциалом развития свидетельствует о реализации принципа "люди к инфраструктуре" и концентрации населения в них.

      Модернизация инфраструктуры и реализация инвестиционных проектов в с елах с потенциалом развития оказали положительное влияние на развитие МСБ. Так, за период реализации проекта "Ауыл – Ел бесігі" в с елах с потенциалом развития значительно выросло количество хозяйствующих субъектов.

      С 2019 по 2023 годы число хозяйствующих субъектов увеличилось на

      61,4 % или 208,4 тысячи ед. Активное развитие хозяйствующих субъектов отмечено в Павлодарской (рост в 7 раз), Жамбылской (2,4 раза), Кызылординской (на 56,2 %), Алматинской (45,9 %), Актюбинской (44,2 %) областях.

      Модернизация инфраструктуры с ел с потенциалом развития повлияла и на инвестиционную активность в сельской местности.

      С начала реализации проекта "Ауыл – Ел бесігі" значительно возросли и объемы инвестиций в основной капитал. Так, за 2019 – 2023 годы объем инвестиций в основной капитал в сельской местности увеличился на 7,6 % или 568,8 млрд тенге и составил в 2023 году 8 трлн тенге. Наибольший рост объемов инвестиций в основной капитал отмечается в Костанайской (2,1 раза), Туркестанской (2 раза), Павлодарской (2 раза), Мангистауской (1,9 раза) и Жамбылской (1,9 раза) областях.

      В целом анализ экономических показателей опорных и спутниковых с ел показывает, что активная поддержка с ел с потенциалом развития и реализация проекта "Ауыл – Ел бесігі" оказали значительное положительное влияние на экономику и инфраструктурное обеспечение этих с ел.

      В 2024 году всего в Казахстане в сельской местности было занято 3 467 тысяч человек. За последние три года этот показатель снизился на 1 % или
5 тысяч человек.

      Среди самозанятых на селе молодежь составляет 38 %, а люди пенсионного возраста – 6 %.

      На начало 2025 года в СНП работают 182 тысячи специалистов сферы здравоохранения и социального обслуживания населения. За 2022 – 2024 годы число таких специалистов выросло на 7 тысяч единиц (3,9 %).

      Всего в сельской местности работают 326 тысяч специалистов в области образования. Количество таких работников за рассматриваемый период сократилось на 3 тысячи ед.

      С 2009 года в Казахстане реализуется проект "С дипломом в село", ориентированный на закрепление специалистов, прибывших для работы и проживания в сельские населенные пункты, где имеется кадровый дефицит.

      В целом за последние 5 лет (2020 – 2024 годы) условиями проекта в части получения подъемных пособий воспользовались 46 тысяч специалистов, из них 20,7 тысячи специалистов получили бюджетный кредит на приобретение жилья.

     


      Рисунок 2 – Реализация проекта "С Дипломом в село"

      В 2020 году финансирование проекта "С дипломом в село" увеличилось до 20 млрд тенге в год. В 2022 году эта сумма выросла до 22,5 млрд тенге, из которых 20 млрд тенге были выделены на бюджетные кредиты, а 2,5 млрд тенге – на подъемное пособие.

      В 2023 году объем финансирования проекта составил 21,9 млрд тенге, включая 18,6 млрд тенге на бюджетные кредиты и 3,3 млрд тенге на подъемное пособие.

      В 2024 году предусмотрено уже 30 млрд тенге бюджетных кредитов для приобретения жилья 3,6 тысячи специалистам.

      По состоянию на 1 июня 2024 года, было выделено 3,7 млрд тенге в качестве единовременного пособия для 453 специалистов, а также

      422 специалиста получили бюджетные кредиты.

      За период с 2020 по 2024 годы сфера образования является наиболее востребованной и в сельские школы за данный период было трудоустроено

      29,6 тысячи человек (64,5 %).

      Второе место заняла сфера здравоохранения, которую предпочли

      9,9 тысячи человек (21,5 %). Затем следуют специалисты АПК – 2,0 тысячи человек (4,4 %) и спорта – 1,6 тысячи человек (3,5 %), сферы культуры – 1,4 тысячи человек (3,0 %), социального обеспечения – 559 человек (1,9 %), государственные служащие – 894 человека (1,3 %).

      В разрезе регионов за последние пять лет наибольшее количество специалистов в рамках проекта "С дипломом в село" привлечено в с ела Туркестанской области – 7,1 тысячи человек или 15,4 % от общего количества, Алматинской области – 4,9 тысячи человек или 11,0 %, Западно-Казахстанской области – 4,4 тысячи человек или 9,5 %.

      Таблица 2 Количество специалистов, получивших подъ емные пособия в рамках проекта "С дипломом в село", в разрезе регионов


2020 год

2021 год

2022 год

2023год

2024 год

Итого

Абай

-

-

253

322

319

894

Акмолинская

627

688

539

854

738

3 446

Актюбинская

575

421

459

451

518

2 424

Алматинская

996

1 046

959

1 066

831

4 898

Атырауская

120

130

126

128

143

647

Восточно-Казахстанская

459

603

312

325

417

2 116

Жамбылская

582

503

511

395

487

2 478

Жетісу

-

-

446

469

442

1 357

Западно-Казахстанская

861

761

1 031

891

809

4 353

Карагандинская

587

401

351

352

360

2 051

Костанайская

510

487

473

535

422

2 427

Кызылординская

652

608

661

533

731

3 185

Мангистауская

434

444

423

360

395

2 056

Павлодарская

487

550

580

526

515

2 658

Северо-Казахстанская

547

702

872

753

670

3 544

Туркестанская

1 389

1 405

1 618

1 390

1 263

7 065

Ұлытау

-

-

76

83

117

276

Итого

8 826

8 749

9 690

9 433

9 177

45 875


      Стоит отметить, что в проект "С дипломом в село" вносились изменения с учетом потребностей специалистов. Так, был расширен перечень специальностей путем включения специалистов АПК и сотрудников акиматов сельских округов. С 2023 года поверенным (агентом) в рамках реализации проекта является акционерное общество "Жилищный строительный сберегательный банк "Отбасы банк". На портале Баспана маркет автоматизированы процессы услугополучателя с момента подачи заявления до получения бюджетного кредита.

      С учетом ежегодного роста цен на рынке жилья в 2023 году внесены некоторые изменения, касающиеся размеров предоставления мер социальной поддержки специалистам. Так, с 2024 года для специалистов, прибывших в районные центры, размеры бюджетного кредита увеличены с 1500 МРП до 2500 МРП или 9,2 млн тенге, для СНП – до 2000 МРП (7,3 млн тенге) на 15 лет со ставкой вознаграждения в размере 0,01 % годовых от суммы кредита.

      В целом в результате реализуемых мер по развитию инфраструктуры в сельской местности к 2027 году планируется довести инфраструктуру опорных с ел до требований СРС.

      Местное самоуправление

      Деятельность органов местного самоуправления позволяет реализовать один из основных принципов управления – обеспечение условий для самоорганизации населения.

      Как показывает мировой опыт, наличие эффективного института местного самоуправления является одним из основных факторов устойчивого развития сельских территорий.

      В Казахстане местное самоуправление функционирует на уровне городов районного значения и сельских округов.

      Вопросы местного значения, отнесенные к полномочиям органов местного самоуправления, охватывают широкий круг социальных задач.

      Эффективное исполнение органами местного самоуправления соответствующих полномочий является необходимым условием для обеспечения устойчивого развития сельских территорий.

      В Казахстане насчитывается 2,2 тысячи сельских округов и 48 городов районного значения. В среднем на один сельский округ приходится примерно 3 села и 3,3 тысячи сельских жителей, а на один город районного значения – 24 тысяч жителей.

      Как показывает практика, малочисленные сельские округа часто оказываются не в состоянии эффективно решать отнесенные к их ведению вопросы местного значения, поскольку не имеют для этого ни достаточных финансовых средств, ни кадровых ресурсов. Это особенно характерно для северных, центральных и восточных областей с низкой плотностью сельского населения.

      Недостаток ресурсов приводит к тому, что многие сельские округа оказываются способны решать вопросы социально-экономического характера в основном при поддержке государства. Степень вовлечения граждан в деятельность органов МСУ, в обсуждение и принятие решений по общественно значимым вопросам остается низкой.

      В настоящее время доходы четвертого уровня бюджета формируются из:

      1) налоговых поступлений (налоги и платы);

      2) неналоговых поступлений (штрафы, добровольные сборы, доходы от коммунальной собственности);

      3) от продажи основного капитала;

      4) трансферты из районного бюджета.

      Уровень самодостаточности бюджета МСУ ежегодно повышается.

      Так, с момента внедрения четвертого уровня бюджета (2018 год) динамика поступлений увеличилась в 2 раза. По итогам 2023 года при плане 308 млрд тенге фактическое поступление составило 320 млрд тенге, доля самодостаточности составила 21,2 %.

      Между тем остается высокой зависимость бюджетов МСУ от вышестоящих бюджетов (района и области).

      Развитие приграничных территорий

      Особое внимание уделяется развитию приграничных территорий. Так, Правительством планомерно реализуются меры по реализации Концепции развития сельских территорий Республики Казахстан на 2023 – 2027 годы и Дорожной карты по развитию приграничных территорий на 2022 – 2025 годы, в рамках которых предусмотрены мероприятия (создание условий для развития экономики приграничных районов, повышение качества услуг в социальной сфере, развитие мер социальной политики, развитие приграничного сотрудничества, обустройство мест пересечения Государственной границы, создание условий, способствующих прохождению экспортных и импортных товаров через приграничные районы, меры по строительству новых транспортно-торгово-логистических центров, развитие туристско-рекреационного потенциала, защита приграничных районов от возникновения чрезвычайных ситуаций, обеспечение безопасности и так далее).

      Приграничные территории – территории административно-территориальных образований и населенных пунктов, расположенных на расстоянии до 50 км от Государственной границы Республики Казахстан (далее–Государственная граница).

      Приграничный район – часть территории Республики Казахстан, примыкающая к Государственной границе Республики Казахстан в пределах территории административно-территориальных единиц.

      В настоящее время 14 областей граничит с территориями Российской Федерации (далее – РФ), Китайской Народной Республики (далее – КНР), Узбекистана, Кыргызстана и Туркменистана.

      На приграничных территориях расположено 67 районов с численностью населения 2,1 млн человек.

      Непосредственно в приграничной полосе на расстоянии до 50 км от Государственной границы расположено 1366 приграничных СНП, в которых проживает 1,8 млн человек.

      Из 1366 приграничных СНП 234 являются опорными, 547 – спутниковыми, 213 – стратегическими и 372 – прочими СНП.

      Кроме того, в приграничных зонах расположено 2 моногорода с населением 85,8 тысячи человек (Житикара, Риддер) и 8 малых города с населением 244,0 тысячи человек (Жаркент, Зайсан, Шемонаиха, Жетысай, Сарыагаш, Шардара, Мамлютка, Булаево).

      Уровень обеспеченности в некоторых СНП на приграничных территориях объектами и услугами (благами) согласно системе региональных стандартов не превышает 50 %.

      С учетом географического расположения и экономического потенциала приграничные территории условно разделены на три типа:

      1) северные приграничные территории – районы, граничащие с РФ (районы в Актюбинской, Костанайской, Северо-Казахстанской, Павлодарской, Атырауской, Западно-Казахстанской областях);

      2) восточные приграничные территории – районы, граничащие с КНР (районы в Алматинской, Восточно-Казахстанской областях, областях Жетісу и Абай);

      3) южные и юго-западные приграничные территории – регионы, граничащие с Кыргызстаном и Узбекистаном (районы в Жамбылской и Туркестанской областях), Узбекистаном и Туркменистаном (районы в Актюбинской, Мангистауской и Кызылординской областях).

      В целом за последние 3 года (2022 – 2024 годы) в 52 из 67 (77,6 %) приграничных районов Казахстана наблюдается сокращение численности населения. Основными причинами являются низкие доходы населения, неудовлетворительный уровень качества жизни людей, слабая транспортная доступность (в отдельных районах), а также недостаточная обеспеченность социальной и инженерно-транспортной инфраструктурой.

      Демографическая ситуация северных приграничных территорий за последние 3 года (2022 – 2024 годы) характеризуется сокращением численности населения (на 21,5 тысячи человек) в том числе за счет сохранения отрицательных показателей миграции.

      Плотность населения в данных регионах в среднем не превышает 3,3 человек на один кв. км и более чем в 2 раза ниже среднереспубликанского уровня (среднее по Республике Казахстан – 7 человек на один кв. км), что вызвано наличием больших территорий земель сельскохозяйственного назначения.

      Демографическая ситуация в восточных приграничных районах характеризуется сокращением численности населения за последние 3 года на 25,8 тысячи человек за счет внутренней миграции в другие города и районы.

      Плотность населения в приграничных с КНР районах ниже среднего по стране и составляет в среднем 5,5 человек на один кв. км (среднее по Республике Казахстан – 7 человек на один кв. км). В отдельных отдаленных приграничных районах данный показатель составляет 0,6 человек на кв. км.

      Демографическая ситуация южных и юго-западных приграничных территорий за последние 3 года характеризуется увеличением численности населения на 5,4 тысячи человек, в том числе за счет высоких показателей рождаемости. Плотность населения составляет в среднем 34,5 человек на один кв. км.

      Экономика всех приграничных территорий характеризуется недостаточным использованием природно-ресурсного и туристического потенциала, монопрофильностью структуры, слабой активностью субъектов малого и среднего предпринимательства в использовании трансграничных факторов, в целом слабой интеграцией с международной экономической системой.

      В рамках программы "Ауыл – Ел бесігі" уделяется отдельное внимание развитию социальной и инженерной инфраструктуры в приграничных селах.

      Вместе с тем финансирование социальной и инженерной инфраструктуры приграничных СНП осуществляется в приоритетном направлении, согласно Закону Республики Казахстан "Об объемах трансфертов общего характера на 2023 – 2025 годы" и другим бюджетным программам, а также с учетом финансовых возможностей местного бюджета и за счет внебюджетных средств.

      Для решения проблемы дефицита кадров в приграничных СНП реализуется проект "С дипломом в село".

      Одной из основных отраслей экономики приграничных территорий является сельское хозяйство, доля которого в структуре экономики составляет 31,6 % (по республике – 5,1 %). Площадь сельскохозяйственных угодий приграничных территорий составляет 41,1 млн га, поголовье скота (КРС, лошади, верблюды, птица и т.д.) – 20,1 млн голов.

      За 2022 – 2024 годы объем промышленной продукции приграничных районов составил 17,3 трлн тенге (доля в общереспубликанском объеме – 31,4 %).

      За 2024 год объем инвестиций в основной капитал приграничных районов увеличился с 1860,0 млрд тенге до 2633,2 млрд тенге или на 39 % (по республике рост составил – 23 %).

      Размер среднемесячной заработной платы составляет 639,3 тысячи тенге.

      Уровень безработицы – в среднем 4,6 % (по республике – 4,7 %).

      Имеются проблемы развития субъектов малого и среднего предпринимательства, такие как высокие транспортные и логистические расходы, неразвитость дорожной, инженерной и коммуникационной инфраструктуры, обеспечивающей общие условия для осуществления предпринимательской деятельности.

      Количество действующих субъектов малого и среднего предпринимательства по итогам 2024 года составило 26,3 тысячи единиц или около 24 % от общего количества по стране, при этом по 3 приграничным районам наблюдается снижение (по республике рост составил 27 %). Однако сравнению с предыдущими годами наблюдается небольшое увеличение числа активных субъектов малого и среднего предпринимательства на 25 тысяч единиц.

      В рамках программных документов реализуются меры по поддержке малого и среднего предпринимательства в сельской местности.

      Практически во всех приграничных областях имеется потенциал развития туризма. Однако в настоящее время туристическая деятельность в приграничных территориях остается ориентированной преимущественно на внутренний туризм.

      Вместе с тем в Алматинской области развиваются трансграничные туристические маршруты между Республикой Казахстан и Кыргызской Республикой.

      Имеется необходимость в развитии туристских маршрутов и туристской инфраструктуры.

      Большая удаленность ряда приграничных районов и неудовлетворительное состояние дорожной инфраструктуры являются главными причинами их слабой транспортной связанности с центрами экономического роста.

      Так, в отдельных регионах (в том числе приграничных) доля автомобильных дорог республиканского и местного значения, находящихся в неудовлетворительном состоянии, в 2024 году составила более 5 тысяч км.

      В целях уменьшения износа требуется принять соответствующие меры по улучшению показателей жилищно-коммунальной инфраструктуры в приграничных районах страны.

      Из 1 366 приграничных СНП доступ к услугам водоснабжения имеет 1242 СНП или 90,9 %.

      Количество газифицированных приграничных СНП составляет 664 единиц или 48,6 %.

      В рамках национального проекта "Доступный интернет" в 2023 году

      71 приграничный СНП с охватом населения 44 тыс. человек был подключен к высокоскоростному доступу к сети Интернет (≥ 100 Мбит/с) посредством волоконно-оптических линий связи. Кроме того, реализуется проект по строительству местных сетей посредством волоконно-оптических линий связи в 1123 селах (из них 514 приграничных СНП).

      Все приграничные населенные пункты подключены к услуге "OTAU TV".

      Отдельного внимания требуют вопросы развития инфраструктуры пограничных пунктов пропуска, а также пограничных отделений (застав). Всего в приграничных районах организовано 52 внешних и внутренних автомобильных пункта пропуска. Отсутствие современной инфраструктуры пунктов пропуска и прилегающих к ним автомобильных дорог в отдельных приграничных районах не позволяет в полной мере реализовать их транзитный и туристический потенциал.

      В отдельных регионах сохранение существующих темпов роста населения региона может привести к возникновению проблем нехватки социальных объектов – образовательных и медицинских учреждений, а также инфраструктуры.

      Так, в сферах образования и здравоохранения отдельных приграничных районов сохраняются проблемы дефицита квалифицированных кадров, низкий уровень материально-технической базы и качества оказываемых услуг.

      Система региональных стандартов

      Ежегодно проводится мониторинг уровня инфраструктурной обеспеченности населенных пунктов страны в соответствии с СРС.

      Мониторинг уровня обеспеченности населенных пунктов объектами и услугами (благами) в соответствии с СРС позволяет реально оценивать масштабы межрегиональных и внутрирегиональных дисбалансов в доступе к социальной и инженерной инфраструктуре.

      Обеспеченность населенных пунктов объектами и услугами (благами) в соответствии с СРС в 2024 году в среднем по республике составила 66,1 %, в том числе по городам – 89,0 %, с елам – 65,8 %.

      В 2024 году самые высокие показатели обеспеченности объектами и услугами (благами) в соответствии с СРС отмечаются в городах Алматы (90,9 %), Шымкенте (87,9 %) и Астане (87,6 %).

      В разрезе регионов наибольшая обеспеченность отмечена в Мангистауской (74,6 %), Жамбылской (74,1 %), Кызылординской (68,8 %), Костанайской (68,5 %) и Алматинской (68,1 %) областях.

      Самые низкие показатели обеспеченности отмечены в новообразованных областях Ұлытау (55,3 %), Абай (58,1 %) и Восточно-Казахстанской (60,2 %) области.

      В 2024 году в сравнении с 2023 годом обеспеченность населенных пунктов объектами и услугами (благами) в соответствии с СРС выросла с 64,7 до 66,1 %, в том числе по регионам Абай – с 59,9 до 58,1 %, Акмолинская – с 65,7 до

      67,2 %, Алматинская – с 64,5 до 68,1 %, Восточно-Казахстанская – 58,5 до

      60,2 %, Жамбылская – с 69,3 до 74,1 %, Жетісу – с 65,4 до 66,3 %, ЗКО – с 60,2 до 60,5 %, Карагандинская – с 62,3 до 65,2 %, Костанайская – с 68,3 до 68,5 %, Кызылординская – 67,0 до 68,8 %, Мангистауская – с 74,0 до 74,6 %, Павлодарская – с 66,3 до 67,3 %, Северо-Казахстанская – с 64,3 до 66,5 %, Туркестанская – с 64,1 до 66,3 %, город Астана – с 86,4 до 87,6 %, город Шымкент – с 87,8 до 87,9 %. В Актюбинской, Атырауской областях и области Ұлытау отмечено снижение показателей.

     


      Рисунок 3 – Уровень инфраструктурной обеспеченности регионов в соответствии с СРС

      Вместе с тем продолжается совершенствование требований СРС. Так, в 2023 году в СРС были внесены изменения в части расширения действующего перечня объектов и услуг (благ).

      Приняты меры по привязке бюджетного планирования к уровню обеспеченности СРС. Это позволит значительно повысить эффективность планирования бюджетных расходов государства на инфраструктуру.

Раздел 3. Обзор международного опыта

3.1. Обеспечение населения базовой инфраструктурой (социальной, инженерной, транспортной) и комфортной городской средой

      В целях внедрения эффективных механизмов смягчения региональных дисбалансов в обеспечении базовой инфраструктурой и комфортной городской средой проведен анализ мирового опыта. Мировой опыт в обеспечении условий базовой инфраструктуры и комфортной городской среды включает в себя широкий спектр решений.

      Опыт Германии интересен для Казахстана в части обеспечения базовых условий для жизни на всей территории страны, развития сельских территорий, а также реализации инфраструктурных проектов в сельской местности.

      В Германии выравнивание региональных дисбалансов осуществлялось через механизм "свободного доступа" (Daseinsvorsorge), который гарантирует базовые условия жизни во всех регионах. Стратегия включает развитие транспортной сети (автомагистрали, железные дороги) и модернизацию инженерной инфраструктуры.

      Особое внимание уделяется сельским районам, где инфраструктурные проекты финансируются за счет Фонда регионального развития ЕС (ERDF) и национальных программ, таких как "Программа развития сельских регионов", финансируются проекты по строительству дорог, модернизации инженерной инфраструктуры и развитию сельских школ.

      Социальная инфраструктура развивается через стимулирование инновационных кластеров и создание исследовательских центров в менее развитых регионах, чтобы привлечь специалистов и инвестиции.

      Опыт США по развитию сельских территорий изучен в части распределения административных расходов. Так, они разделяются между штатами и федеральным правительством, но сами программы финансируются из федерального бюджета. Крупнейшие реализуемые проекты, как правило, связаны с развитием инфраструктуры (водоснабжение, водоотведение, транспорт). Данный механизм применен при финансировании мероприятий по развитию инфраструктуры в сельской местности.

      В Российской Федерации реализуется проект "Деревня будущего", суть которого заключается в обеспечении занятости и создании инфраструктуры, приближенной по уровню к городской, при сохранении деревенского уклада и традиций.

      При реализации данного проекта определены населенные пункты с перспективным потенциалом развития, которые могут быть образцом комфортной загородной жизни, где все социальные блага доступны для населения так же, как и в городах.

      Опыт Южной Кореи изучен в части обеспечения транспортной связанности территорий и стимулирования экономической активности в регионах.

      Южная Корея активно развивает политику регионального баланса через инициативы, которые включают:

      инвестирование в модернизацию автомобильных дорог и создание высокоскоростных железнодорожных магистралей для связи сельских и городских районов;

      создание промышленных зон в отдаленных районах, что стимулирует экономический рост и уменьшает миграцию населения в мегаполисы;

      обеспечение доступности медицинских, образовательных и культурных услуг через децентрализацию социальных объектов.

      Опыт Дании примечателен тем, что малые города развиваются как локальные центры притяжения населения.

      Пространственная политика Дании акцентирует внимание на устойчивом развитии и интеграции удаленных районов. Основные меры включают:

      инвестирование в зеленую транспортную инфраструктуру (велосипедные дорожки, общественный транспорт с нулевым уровнем выбросов);

      развитие малых городов как локальных центров притяжения;

      стимулирование строительства доступного жилья и развитие инженерных сетей, включая водоснабжение и канализацию.

      В части укрепления транспортной связанности территорий и реализации потенциала крупных транспортных коридоров для Казахстана интересен опыт Польши.

      В современной территориальной политике Польши предусмотрено развитие транспортной инфраструктуры через сеть автомагистралей и железных дорог, связывающих крупные города с периферийными районами (National spatial development concept 2030).

      Для поддержки сельской местности используются фонды Европейского союза (далее – ЕС), направленные на строительство школ, больниц и спортивных объектов.

      Примером является строительство автомагистрали А2, которая связывает восточные и западные регионы страны. Это стимулирует экономическое развитие в менее развитых регионах. Кроме того, средства из структурных фондов ЕС используются для модернизации коммунальной инфраструктуры в сельской местности, включая системы водоснабжения и канализации.

      Опыт Великобритании можно использовать в Казахстане при реализации инициатив по развитию конкретной территории страны. Он показывает, как развитие инфраструктуры и инвестиции в образование и науку может способствовать территориальному развитию и снижению безработицы.

      В Великобритании стратегия регионального выравнивания направлена на развитие северных регионов через инициативу "Северный центр" (Northern Power house), которая включает:

      развитие транспортной сети, включая новые железнодорожные магистрали и модернизацию существующих дорог;

      создание специализированных образовательных и научных центров;

      развитие социальной инфраструктуры, что способствует привлечению инвестиций и снижению уровня безработицы.

      Опыт Саудовской Аравии применим в Казахстане к крупным проектам, таким как создание нового города Алатау, где наряду с масштабными инфраструктурными проектами создается специальная экономическая зона.

      Национальная пространственная стратегия Саудовской Аравии нацелена на развитие новых экономических центров, таких как NEOM. Этот проект включает строительство современных транспортных систем, включая аэропорты и скоростные дороги, а также внедрение умных технологий для управления инфраструктурой.

      СЭЗ предоставляют налоговые льготы и упрощенные процедуры для инвесторов.

      В отдаленных районах обеспечивается развитие современной транспортной и инженерной инфраструктуры, включая аэропорты, автомобильные дороги и системы водоснабжения.

      Малайзия реализует Национальный физический план, направленный на развитие периферийных регионов. Примером является развитие района Исказанда (Iskandar), который получил значительные инвестиции в инфраструктуру, образование и здравоохранение. Это привело к созданию новых рабочих мест и улучшению качества жизни в регионе. Международный опыт благоустройства и озеленения городов подчеркивает важность цифровых решений, строгих стандартов и комплексного подхода. В Мельбурне (Австралия) используются ГИС-системы для мониторинга деревьев и планирования посадок. В Финляндии размещение санитарной инфраструктуры учитывает зонирование, пешеходные потоки и обратную связь от жителей, а в Хельсинки меры очистки адаптируются к загруженности районов.

      В Швеции концепция Vision Zero снизила смертность в ДТП на 85 %, в Нидерландах безопасность обеспечивается физическим разделением транспортных потоков и снижением скорости в жилых зонах до 30 км/ч, а в Германии акцент сделан на анализ аварийных зон и интеллектуальные дорожные системы. В Австралии программа NDIS вовлекает людей с инвалидностью в разработку стандартов доступности, что повышает удобство городской среды.

      В Берлине действует четкое зонирование покрытий для разных видов передвижения, в г. Клин Российской Федерации (далее – РФ) дизайн-код учитывает архитектурное наследие и уличное искусство, а в Лондоне регламентируется размещение наружной рекламы для сохранения визуальной целостности. Эти примеры демонстрируют, что успешное развитие городов требует комплексных решений, включающих цифровизацию, транспортную безопасность, инклюзивность и гармоничное сочетание функциональности с эстетикой.

      В целом касательно применимости международного опыта для Казахстана можно отметить, что эффективная региональная политика требует комплексного подхода, ориентированного на привлечение инвестиций в транспортную, инженерную и социальную инфраструктуру и развитие комфортной городской среды. Успех зависит от правильной комбинации национальных и местных инициатив, а также привлечения частных инвестиций и использования международных фондов. Этот опыт может служить ориентиром для Казахстана в разработке собственной стратегии регионального развития.

3.2. Поддержка экономического развития

      Мировой опыт показывает, что успешная региональная политика должна быть ориентирована на поддержку "точек роста" в сочетании с децентрализованным управлением.

      Региональная политика в Китайской Народной Республике (далее – КНР) направлена на поддержку регионов с конкурентными преимуществами, а также высоким экономическим и инвестиционным потенциалом. Выбранные регионы становятся центрами притяжения инвестиций и играют ключевую роль в ускорении экономического роста страны. Экономический подъем в развитых регионах способствует вовлечению в развитие и стимулированию экономического роста в менее развитых частях страны.

      Правительство Канады с 1960-х годов рассматривает региональное развитие как приоритетную задачу, направленную на устранение неравномерного социально-экономического развития.

      Стратегия включает предоставление финансовой поддержки проблемным регионам через прямые трансферты и реализацию федеральных программ, направленных на улучшение инфраструктуры и привлечение инвестиций.

      Для достижения целей региональной политики правительство Канады использует как рыночные, так и нерыночные методы регулирования, включая протекционизм и стимулирование прямых иностранных инвестиций.

      Особое внимание уделяется поддержке регионов, специализирующихся на сельском хозяйстве, посредством протекционистских мер, повышающих экономический потенциал этих территорий.

      Важной мерой является создание бизнес-структур для оптимизации сбыта сельскохозяйственной продукции, где государство выступает как эксклюзивный покупатель, а частный сектор – как эксклюзивный продавец.

      Успешным примером развития кооперации в селах может служить опыт Индии. В стране действуют Национальный кооперативный союз и Национальная корпорация развития кооперации.

      Деятельность Национального кооперативного союза направлена на продвижение и развитие кооперативного движения, обучение и помощь людям в создании и расширении кооперативного сектора.

      Национальная корпорация развития кооперации сосредоточена на продвижении, укреплении и развитии фермерских кооперативов для увеличения производства и повышения продуктивности. Корпорация реализует программы по сельскохозяйственному маркетингу, развитию инфраструктуры переработки, хранению и сбыту сельскохозяйственной продукции.

      В результате принятых мер Индии удалось охватить кооперативным движением значительное количество сельчан, что повлияло на сокращение бедности и создание новых рабочих мест.

      В США принцип региональной справедливости заключается в достижении бюджетного равенства через меры бюджетного и налогового регулирования, закрепленные в законодательстве.

      США применяют концепцию вертикального паритета, где дефициты на уровне штатов уравновешиваются через сглаживающие трансферты и налоговые меры, без активного вмешательства в горизонтальную разбалансированность. Бюджетная система США основывается на конкурентной модели с сильной децентрализацией и финансовой независимостью штатов, минимизируя вмешательство федерального центра в выравнивание регионов.

      Штаты обладают высокой степенью автономии в налогообложении, что укрепляет вертикальную сбалансированность бюджета. Штаты получают около 92,3 % своих доходов из собственных источников, что снижает зависимость от федеральной помощи до 12 %. Федеральные целевые программы финансируют около 20 % региональных расходов на условиях софинансирования. Основное внимание в таких программах уделяется удовлетворению социальных нужд и повышению уровня благосостояния населения.

      Исторически система бюджетного федерализма США развилась из стремления к самостоятельности и неудовлетворенности централизованными мерами. В результате, хотя разрывы в ВРП сохраняются, штаты имеют существенные стимулы для самостоятельного экономического развития.

      В Германии кооперативная модель территориальной справедливости ориентирована на достижение справедливости через эффективное использование бюджетных механизмов. Модель характеризуется высокой степенью участия региональных властей в стабилизации макроэкономических показателей и перераспределении общегосударственного дохода.

      Основное внимание уделяется снижению горизонтальных диспропорций посредством активной бюджетной политики и перераспределения налогов на основе долевого участия. Конституционно закреплена равнозначность финансовых потребностей федерации и земель, что проявляется в паритетном распределении налоговых поступлений. Кооперативная модель обеспечивает централизованный сбор налогов, создавая возможности для горизонтального сглаживания региональных бюджетов, и единообразного распределения налоговых доходов.

3.3. Институциональное обеспечение

      Анализ мировой практики и механизмов реализации региональной политики выявил следующий опыт, который может быть применен в Казахстане с учетом адаптации.

      Специальные офисы координации между центром и регионами.

      Наличие координационного органа, объединяющего центральные и региональные органы власти, является передовой мировой практикой, применяемой в таких развитых странах, как США, Канада, Бразилия, Франция и Австралия.

      Так, при Администрации Президента США функционирует Управление по межправительственным делам, частично укомплектованное бывшими работниками местных органов власти для улучшения коммуникации между центром и регионами. Кроме того, при каждом министерстве и крупном федеральном агентстве существует аналогичное подразделение, занимающееся решением межправительственных вопросов. В каждом штате функционируют специальные офисы по межправительственным отношениям как на уровне "штат - федерация", так и на уровне "штат – муниципалитеты".

      Межправительственные отношения в Канаде сосредоточены на отношениях между федеральными и региональными (провинции/территории) руководителями. Эти отношения обеспечивают площадки для обмена информацией, ведения переговоров и достижения консенсуса (например, на конференциях первых министров).

      Ответственность за межправительственные отношения на федеральном уровне обычно несет премьер-министр, которому помогает министр по межправительственным делам, а на уровне регионов – первые министры.

      В каждом регионе работает отдельное координационное подразделение, отвечающее за межправительственные отношения.

      Аналогичные координационные структуры и механизмы имеются в Бразилии (межправительственные форумы и советы, например, CONASS по здравоохранению, CONSED по образованию), Франции (в каждом регионе действуют ассоциации, участвующие в обсуждении государственной политики и согласовании вопросов для дальнейшего направления в центр), Австралии (постоянное действующие Совещания на уровне федеральных и региональных министерств, Совет Австралийской Федерации с участием глав регионов).

      Высокий уровень фискальной самостоятельности регионов

      Страны, в которых регионы обладают большей фискальной самостоятельностью, демонстрируют более равномерное развитие регионов, а также более высокие показатели качества жизни, эффективности правительства и низкий уровень экономического неравенства.

      Так, Финляндия лидирует во всех показателях и имеет высокий уровень фискальной самостоятельности, а также имеет высокие оценки в индикаторах государственного управления и низкий показатель неравенства доходов.

      В Финляндии местные органы власти имеют широкие полномочия в налоговой сфере, в том числе в части установления налоговых ставок без вмешательства центральных органов.

      Поступления от налогов, ставки которых устанавливаются местным правительством, в Финляндии сравнительно высокие среди сопоставимых стран – 81,9 % от общих налоговых доходов местных бюджетов. Среди стран ОЭСР по данному показателю Финляндия уступает только Великобритании, Швеции, Канаде и Дании, где местные органы власти контролируют 99 %, 97,5 %, 95,7 % и 89,6 % налоговых доходов, соответственно.

      В США бюджетный федерализм нацелен на достижение региональной справедливости через меры бюджетного и налогового регулирования, закрепленные в законах.

      США часто применяют концепцию вертикального паритета, когда бюджетные дефициты на уровне штатов уравновешиваются через сглаживающие трансферты и налоговые меры, без активного вмешательства в горизонтальную разбалансированность.

      В США действует конкурентная модель бюджетной системы, которая способствует эффективному экономическому развитию за счет сильной децентрализации, финансовой независимости штатов и низкой вовлеченности федерального центра в выравнивание регионов.

      Штаты США обладают высокой степенью самостоятельности в налогообложении, включая установление налогов на прибыль корпораций и подоходный налог, что укрепляет вертикальную сбалансированность в бюджетной системе. В среднем примерно треть бюджета штатов составляют федеральные займы и гранты.

      Основная часть целевых программ направлена на выполнение социальных программ и повышение благосостояния населения с распределением расходов между федерацией и штатами на условиях адресной социальной поддержки.

      В Германии действует кооперативная модель перераспределения, направленная на достижение территориальной справедливости посредством бюджетных механизмов. Данная модель характеризуется высокой степенью участия региональных властей (земель) в стабилизации макроэкономических показателей и перераспределении общегосударственного дохода. В рамках бюджетной политики основной акцент сделан на снижение горизонтальных диспропорций через активную бюджетную политику и перераспределение налогов на основе долевого участия. На конституционном уровне закреплена равнозначность финансовых потребностей федерации и земель, что выражается в паритетном распределении налоговых поступлений. Кооперативная модель обеспечивает централизованный сбор налогов, создавая значительные возможности для горизонтального сглаживания региональных бюджетов. Модель предусматривает единообразные правила распределения налоговых доходов, исключая неправомерное отношение к каким-либо территориям.

      Конституция Австралии наделяет штаты/территории широкими полномочиями, но на практике они тесно сотрудничают с федеральным правительством, поскольку "центр" контролирует 81 % всех налоговых поступлений.

      Региональная политика Австралии направлена на гармонизацию и горизонтальное равенство между штатами, федеральные трансферты выделяются с учетом выравнивания уровня жизни в регионах.

      Государственное стратегическое планирование осуществляется совместно с регионами посредством отдельных "соглашений". Штаты/территории получают финансирование за достижение ключевых целей стратегического плана.

      Широкое использование мобильности как инструмента управления персоналом

      В Австралии на государственной службе действует "Программа мобильности", которая поощряет государственных служащих к командировкам в региональные структуры, частный и академический сектор. Существует специальная система поощрения прикомандирования в отдаленные и нуждающиеся общины коренных народов.

      Целью программы является помощь сотрудникам и руководителям в использовании мобильности в качестве стратегического инструмента управления персоналом.

      Программой предусмотрены три варианта ротации:

      1) ситуативные ротации: сотрудники командируются для решения краткосрочных заданий, связанных с повышенным спросом на кадры в отдельных государственных органах, например: организация переписи населения, мобилизация при стихийных бедствиях;

      2) ротации для решения конкретных проблем: создается временная команда для рассмотрения и решения проблемы, требующей определенной экспертизы (после решения проблемы команда расформировывается, например: оперативная группа по расследованию преступлений в регионе);

      3) ротации для развития навыков: сотрудники временно меняют должности, чтобы освоить новые навыки или окунуться в новую среду, включая работу в регионе, например: эксперт министерства энергетики переходит на работу в региональное управление энергетики.

      Программа предоставляет официальные рекомендации для государственных служащих младшего, среднего и высшего звена по внедрению мобильности на рабочем месте. Методическое руководство для руководителей содержит информацию о постановке соответствующих целей ротации.

      Государственным служащим доступен отдельный портал для размещения и поиска вакансий в рамках программы ротации.

      Всего 9,5 % государственных служащих Австралии инициировали ротацию самостоятельно. Большая часть сотрудников приняли решение об участии в ротации благодаря рекомендациям своего руководителя, либо руководителя команды, осуществляющей поиск работника, что подтверждает важность поддержки программы мобильности со стороны руководителей государственных органов.

      Во Франции система государственной службы предоставляет значительные стимулы для ротации чиновников в региональные органы власти (в том числе и для их супругов).

      Единая экосистема и стратегия управления данными

      В Великобритании при Правительстве функционирует Управление по стандартам данных Data Standards Authority (далее – DSA), которое отвечает за улучшение управления данными в государственном секторе путем установления стандартов сбора данных, а также упрощения и повышения эффективности обмена данными.

      DSA возглавляет межправительственный диалог по стандартам данных, регулярно взаимодействуя по данным с более широким сообществом специалистов из государственного и частного сектора, академических кругов для совместного решения общих задач. В широком сотрудничестве с экспертным сообществом DSA совершенствует и внедряет стандарты, отвечающие потребностям пользователей.

      Государственные органы, разрабатывающие собственные программы или собирающие данные для программ других ведомств, получают от команды DSA обучение по сбору и обработке данных в соответствии с принципами SMART для обмена и отчетности.

      Руководство DSA осуществляет руководящий совет, в состав которого входят архитекторы данных и представители различных министерств. Совет принимает коллегиальные решения по вопросам управления данными в государственном секторе. DSA также привлекает независимых экспертов из сообществ в области цифровизации, таких как сообщество архитектуры правительственных данных и сообщество практики API и обмена данными. Протоколы заседаний совета публикуются в открытом доступе.

      DSA предоставляет государственным органам различные ресурсы. Например, стандарты обслуживания GOV.UK Service Standard, которые содержат практические рекомендации по предоставлению государственных услуг, включая работу с данными.

      В Канаде реализуется федеральная стратегия о данных государственного сектора на 2023 – 2026 годы, которая направлена на согласование цифровых инициатив и улучшение потоков данных между федеральным правительством, провинциями и территориями. Она фокусируется на решении проблем совместного использования данных, улучшении предоставляемых цифровых услуг, а также создании прочной федерально-региональной экосистемы данных.

      Стратегия реализуется по 4 ключевым направлениям:

      1) Data by Design: разработка руководства для разграничения полномочий и обязанностей в сфере управления данными в государственном секторе, меры по повышению осведомленности о важности данных в государственном планировании и управлении;

      2) данные для принятия решений: поддержка государственных органов при использовании единого стандарта данных и контроль качеству данных (при аппарате Правительства и Статистического агентства Канады), работа с государственными органами в части использования качественных данных для руководства страны и эффективного принятия решений, работа с государственными органами по масштабированию дата-решений (дата-хабы);

      3) развитие дата-услуг: разработка руководства по этичному использованию данных, разработка руководства по мерам конфиденциальности и безопасности при разработке и управлении дата-услуг, работа с государственными органами по выявлению проблем в сфере управления данными в государственном секторе;

      4) развитие ИТ-навыков на государственной службе: принятие комплекса мер по привлечению талантливых ИТ-специалистов в государственный сектор, включение ИТ-навыков в перечень обязательных тренингов для государственных служащих, разработка руководства по базовым цифровым инструментам и программам, а также подходов open-source, доступных для всех государственных органов.

Раздел 4. Видение развития регионов

      В современных условиях реализация сбалансированной региональной политики одна из ключевых задач для Республики Казахстан.

      Для достижения устойчивой социально-экономической модели общества и признания неизбежности региональных различий необходимо минимизировать региональные диспропорции.

      Социально-экономические, демографические и иные различия между регионами требуют постоянного совершенствования подходов по формированию и реализации региональной политики, градостроительной политики, направленных на устранение критического неравенства и раскрытие экономического потенциала каждого региона.

      Обладая уникальным географическим положением и разнообразными природными ресурсами, Казахстан имеет значительные возможности для устойчивого социально-экономического развития. Однако дисбалансы в уровне экономической активности, инфраструктурной обеспеченности и качестве жизни населения между регионами ограничивают реализацию этого потенциала.

      Концепция регионального развития Республики Казахстан на 2025 – 2030 годы (далее – Концепция) направлена на решение данных проблем с учетом новых вызовов и использования возможностей для устойчивого роста.

      Концепция разработана в соответствии с Системой государственного планирования в Республике Казахстан.

      Приоритеты долгосрочного территориально-пространственного развития Республики Казахстан (до 2050 года) изложены в Генеральной схеме организации территории Республики Казахстан. Документ содержит меры по комплексному развитию системы расселения и размещения производительных сил, развитию социальной, рекреационной, инженерной и транспортной инфраструктуры, развитию территорий и объектов особого градостроительного регулирования республиканского и межрегионального значения.

      Национальный план развития Республики Казахстан до 2030 года ставит перед регионами две ключевые задачи – недопущение критических разрывов в обеспеченности социальными благами и услугами в соответствии с СРС и содействие двукратному росту экономики.

      К 2030 году в развитии регионов и реализации региональной политики произойдут следующие качественные изменения, способствующие повышению качества жизни граждан страны, а также долгосрочному и устойчивому развитию национальной экономики:

      обеспеченность регионов базовыми благами и услугами, включая образование, здравоохранение, социальное обеспечение, культуру, спорт, а также инженерную и транспортную инфраструктуру, которая соответствует СРС, составит 96 % для городов и 71 % для СНП;

      формирование комфортной городской среды через масштабное благоустройство общественных пространств, повышение уровня озеленения, обеспечение чистоты и санитарного состояния, повышение безопасности улиц, улучшение доступности социальной инфраструктуры, а также сохранение и развитие архитектурного облика городов и СНП с учетом климатических особенностей и принципов устойчивого развития;

      развитие населенных пунктов страны будет осуществляться с учетом требований градостроительного планирования, в том числе за счет разработки качественных градостроительных проектов на всех уровнях (генеральные планы, проекты детальной планировки и застройки);

      развитие глубокой переработки в отраслях нефтегазового сектора, горнорудной промышленности и сельского хозяйства с созданием пояса МСБ вокруг крупных предприятий;

      стимулирование освоения новых производственных цепочек и выпуска готовой продукции в обрабатывающих отраслях и АПК с акцентом на увеличение добавленной стоимости, локализацию и максимальную переработку отечественного сырья внутри страны;

      реализация транспортно-логистического потенциала регионов путем повышения транспортной связанности, развития качественной сервисной инфраструктуры и региональных транзитных транспортных узлов (хабов);

      развитие туристского потенциала регионов через развитие точек притяжения туристов регионального масштаба;

      усиление межведомственного взаимодействия путем формирования единого координационного центра – Офиса региональных инициатив при Аппарате Правительства Республики Казахстан;

      дальнейшее повышение бюджетной самостоятельности регионов путем полноценного внедрения блочного бюджета;

      укрепление доходной части местных бюджетов за счет расширения налоговой базы путем реализации новых инвестиционных проектов для раскрытия экономического потенциала регионов в рамках настоящей Концепции, более рационального распределения доходов местных бюджетов, дальнейшей поэтапной фискальной децентрализации, а также других системных мер;

      усиление кадрового потенциала местных исполнительных органов через повышение внутренней мобильности кадров среднего звена по принципу "регион-центр-регион" с разработкой механизмов стимулирования и карьерного роста;

      улучшение управления данными в государственном секторе через создание и развитие целостной национальной экосистемы данных, а также оптимизация системы управления данными в государственном секторе;

      регионы будут оснащены развитой специализированной инфраструктурой в АПК, индустриальном секторе, туризме и других отраслях, что приведет к значительному росту частных инвестиций и поэтапной трансформации их структуры экономики;

      полноценное формирование пяти городских агломераций (Астанинская, Алматинская, Шымкентская, Актюбинская, Карагандинская) как центров экономического роста национального масштаба создаст условия для расширения географии экономического роста на остальные территории страны;

      сбалансированное развитие городских агломераций за счет реализации проектов в транспортной, инженерной и социальной инфраструктуре;

      формирование новых "центров экономического роста" за счет реализации социально-экономического потенциала областных центров;

      увеличение транспортной доступности моно- и малых городов с центрами экономического роста;

      диверсификация экономики моногородов за счет развития производственной инфраструктуры и реализации якорных проектов;

      модернизация сельской инфраструктуры позволит довести качество жизни более 90 % сельского населения до требований СРС и обеспечит условия проживания в селе, максимально приближенные к городскому уровню;

      значительное улучшение демографической ситуации в сельских и приграничных населенных пунктах страны за счет улучшения условий проживания;

      улучшение доступности ресурсов развития (финансовые, материальные, земельные) для сельского населения обеспечит значительный рост доходов и снижение уровня бедности в сельской местности.

      Таким образом, видение развития регионов и реализация региональной политики охватывают три основных направления: обеспечение населения качественной базовой инфраструктурой (социальная, инженерная, транспортная) и комфортной городской средой, реализация экономического потенциала в промышленности, агропромышленном комплексе, транспортно-логистической сфере и туризме, а также эффективное институциональное обеспечение развития регионов.

      В рамках первого направления будут решаться вопросы снижения критических разрывов в обеспеченности базовой инфраструктурой (объектами образования, здравоохранения, инженерной, транспортной и инфокоммуникационной инфраструктуры) по сравнению со среднереспубликанским уровнем, а также удовлетворения потребностей регионов в строительстве новых объектов базовой инфраструктуры с уч етом перспектив их развития. Приоритетное внимание будет уделено объектам с наиболее острыми проблемами. Комплексное благоустройство повысит качество городской среды, улучшит экологическую обстановку и создаст комфортные условия для жизни населения. Развитие общественных пространств, озеленение и модернизация инфраструктуры повысят привлекательность территорий, стимулируя внутренний туризм, развитие малого и среднего бизнеса, а также инвестиционную активность регионов.

      В результате реализации экономического потенциала регионов на основе их конкурентных преимуществ новый импульс для развития получат глубокая переработка в сырьевых отраслях экономики, действующие и новые производства в обрабатывающих отраслях и переработке сельскохозяйственной продукции, а также транспортно-логистический и туристский потенциал.

      Эффективное институциональное обеспечение развития регионов будет осуществлено через создание целостной экосистемы взаимодействия между центральными государственными и местными исполнительными органами, повышение самостоятельности местных бюджетов, а также повышение внутренней мобильности кадров среднего звена и улучшение управления данными государственного сектора.

      Указанные три направления формируют основу для построения региональной политики, способной эффективно решать стратегические задачи по обеспечению устойчивого экономического роста, социальной стабильности и улучшению качества жизни населения в регионах страны.

Раздел 5. Основные принципы и подходы

      Настоящая Концепция основана на шести ключевых принципах:

      1) человекоцентричность: формирование и реализация региональной политики с учетом интересов и мнения местного населения (граждан и бизнеса);

      2) целостность: сбалансированность и взаимосвязанность государственных политик, затрагивающих вопросы развития регионов;

      3) инклюзивность: обеспечение равного доступа населения к базовой инфраструктуре и комфортной городской среде вне зависимости от региона проживания;

      4) дифференцированный подход: обязательный учет уникальных особенностей и потенциала каждого региона;

      5) самостоятельность: делегирование достаточных полномочий и ресурсов местным исполнительным органам для оперативного решения проблем на местах;

      6) ответственность: усиление ответственности государственных служащих за принимаемые решения и действия перед гражданами и государством.

      Данные принципы заложены в основе дальнейшего развития регионов и совершенствования региональной политики и являются обязательными для соблюдения центральными государственными и местными исполнительными органами при реализации региональной политики.

      На основе анализа текущей ситуации, мирового опыта, видения развития регионов и ключевых принципов определены следующие подходы, ориентированные на решение трех системных вопросов.

5.1. Равномерное обеспечение населения базовой инфраструктурой (социальная, инженерная, транспортная) и комфортной городской средой

      В рамках данного подхода основной упор будет сделан на устранение неравенства в доступе к благам и решению наиболее острых инфраструктурных проблем в регионах.

      Усилия государства будут направлены на обеспечение базового уровня качества государственных услуг и благ для населения, независимо от места проживания. Будут приняты меры по созданию комфортной среды проживания в городах и с елах страны в соответствии с требованиями СРС.

      В крупных и больших городах акцент будет сделан на повышение качества городской среды, развитие транспортных систем, улучшение экологии, улучшение жилищных условий населения и повышение доступности социальной инфраструктуры. Для этого будут реализованы комплексные планы развития городских агломераций, в рамках которых в агломерациях будут реализованы проекты по строительству объектов образования, здравоохранения, культуры, жилья, дорожной инфраструктуры и инженерных сетей.

      В целях сбалансированного развития и устранения инфраструктурного неравенства продолжится реализация мер по развитию окраин крупных городов.

      Особое внимание будет уделено повышению качества жизни населения моно- и малых городов. Меры по их развитию будут включать модернизацию инженерной и транспортной инфраструктуры, строительство и ремонт жилья и другое, а также благоустройство общественного пространства, развитие рекреационных зон и озеленение территорий. Продолжится реализация комплексных планов развития моногородов, в рамках которых будут реализованы меры по планированию городской среды, строительству и ремонту объектов образования, здравоохранения, культуры, инженерных сетей и дорог. Особое внимание будет уделено созданию комфортных парков, скверов, благоустройству дворовых территорий, обеспечению чистоты, санитарного состояния и уличного освещения, что позволит сделать малые города более удобными и привлекательными для жизни.

      Сокращение дисбаланса в доступе к инфраструктуре в сельской местности будет достигаться за счет развития социальной, инженерной и цифровой инфраструктуры в с елах с потенциалом развития в соответствии с принципом инклюзивности: обеспечение равного доступа населения к базовой инфраструктуре и комфортной городской среде вне зависимости от региона проживания.

      В рамках проекта "Ауыл – Ел бесігі" будет продолжена работа по обеспечению СНП необходимой социальной и инженерной инфраструктурой с доведением до требуемого уровня в соответствии с системой региональных стандартов.

      За счет средств республиканского и/или местного бюджетов будут финансироваться проекты по строительству и реконструкции объектов:

      образования (пристройки к школам, реконструкция школ и детсадов);

      здравоохранения (объекты первичной медико-санитарной помощи);

      культуры (клубы, дома культуры, музеи, библиотеки);

      спорта (физкультурно-оздоровительные комплексы, спорткомплексы и объекты спорта);

      социального обеспечения;

      инженерной инфраструктуры (оборудование, объекты тепло-, электроснабжения и сети водо-, тепло-, газо-, электроснабжения);

      транспортной инфраструктуры (внутрипоселковые дороги, освещение улиц);

      внутренних сетей водоснабжения, газоснабжения и электроснабжения.

      Распределение лимитов между регионами будет определяться экономическими (валовый выпуск продукции сельского хозяйства) и демографическими факторами (численность населения и количество опорных СНП).

      Тем самым будет обеспечена синергия мер по развитию инфраструктуры сельских территорий с мерами по развитию экономики села.

      При этом государством будет продолжено развитие инфраструктуры приграничных СНП, что позволит значительно улучшить качество жизни в приграничных территориях.

      Обеспечение потребности жителей приграничных СНП в объектах инженерной и социальной инфраструктуры будет осуществляться за счет смещения приоритетов в сторону увеличения расходов, предусмотренных отраслевыми программными документами в сфере развития инфраструктуры и повышения качества государственных услуг в приграничных СНП.

      Основной упор в развитии сельской инфраструктуры будет сделан на районных центрах и крупных СНП, которые будут призваны абсорбировать в себя часть миграционного потока, исходящего из сельской местности.

      Модернизация всех видов инфраструктуры в районных центрах и крупных с елах повышает их социальную привлекательность, демографическое притяжение для миграции из с ел с низким потенциалом развития, что будет способствовать содействию качественной урбанизации за сч ет этапности миграционных процессов – "с ела с низким потенциалом развития – с ела с высоким потенциалом развития (районные центры) – областные центры – мегаполисы".

      Данные меры позволят значительно сократить инфраструктурный дисбаланс в селе и довести сельскую инфраструктуру до параметров СРС.

      Развитие СНП, не вошедших в перечень с ел с потенциалом развития, будет осуществляться в рамках финансирования из местного бюджета.

      Будут продолжены совершенствование и внедрение СРС, охватывающего различные типы насел енных пунктов, – от сел до городов республиканского значения.

      Цель СРС – обеспечение минимально обязательного уровня доступности объектов и услуг (благ) населению в зависимости от типа и размера населенных пунктов.

      Для каждого из типов населенных пунктов установлены свои стандарты, которые будут постоянно совершенствоваться.

      Продолжится работа по внедрению СРС в бюджетном и стратегическом планировании. В рамках данной работы планируется увязать прогнозные объемы расходов бюджетов развития с показателями СРС, включая отбор бюджетных инвестиционных проектов с учетом этих стандартов. Такой подход позволит расставить приоритеты в бюджетных расходах и сосредоточить ресурсы на устранении наиболее острых инфраструктурных разрывов в отстающих регионах.

      Также будет осуществлена декомпозиция показателей обеспеченности СРС на планы развития областей, городов республиканского значения и столицы.

      С целью повышения эффективности мониторинга обеспеченности насел енных пунктов объектами и услугами в рамках СРС будет полностью автоматизирован процесс сбора, обработки и расч ета соответствующих показателей.

      Кроме того, внедрение прямых выборов акимов создало в структуре государственных служащих новую категорию избираемых управленцев.

      В результате провед енных выборов были избраны 95 % сельских акимов (2566 акима), среди которых 247 женщин и 2319 мужчин (в 2176 сельских округах).

      Итоги прошедших выборов показали, что корпус акимов значительно обновляется и омолаживается: в 2024 году 68,8 % (417 акимов) были избраны впервые. В этой связи актуальным становится вопрос комплексной подготовки как избранных акимов, так и ближайшего кадрового резерва в сферах экономики, бюджетного планирования и государственного управления.

      Для повышения квалификации акимов сельских округов партией "AMANAT" запущен проект "Школа акимов", включающий 240 академических часов обучения в офлайн- и онлайн-форматах. В рамках проекта на постоянной основе будет проводиться обучение сельских акимов и руководителей разных уровней по ключевым вопросам: экономики, государственного управления, бюджетного планирования, управления коммунальной собственностью, цифровизации, риск-менеджмента, развития предпринимательства и привлечения инвестиций.

      Программа обучения будет способствовать развитию сельских территорий и эффективной реализации проекта "Ауыл аманаты".

      В целом общий объем финансирования для комплексного развития инфраструктуры, включая затраты на ремонт и строительство учреждений образования и здравоохранения, дорожной, коммунальной и информационно-коммуникационной инфраструктуры, составляет порядка 19 трлн тенге, из них 7,8 трлн тенге будет направлено для сокращения региональных разрывов и

      11,2 трлн тенге для покрытия оставшихся потребностей регионов с базовой инфраструктурой.

      Сокращение разрывов в доступе к социальной инфраструктуре

      Несмотря на высокие показатели охвата по республике актуальными остаются вопросы качества образования в разрезе регионов. К примеру, результаты мониторинга PISA показали, что в ряде регионов сохраняется высокая доля детей с минимальным уровнем по математике, чтению и естествознанию. Более того, в сельской местности показатели значительно ниже, чем в городской местности.

      Не способствуют повышению качества образования проблемы дефицита ученических мест, нехватка квалифицированных кадров и состояние образовательной инфраструктуры. В целом вопросы повышения качества образования будут решаться в рамках отраслевых программных документов.

      С точки зрения регионального развития задачей государства будет обеспечение равного доступа к услугам образования на местах. В связи с этим меры государства будут направлены на устранение регионального дисбаланса в дефиците ученических мест, модернизацию образовательных объектов, решение проблем аварийных и трехсменных школ, развитие интернатного обучения и обеспечение подвоза детей в сельской местности. Продолжится реализация мер по подключению всех школ к скоростному Интернету и укреплению их материально-технической базы.

      В целом в рамках данного направления будут приняты меры по строительству новых и модернизации действующих объектов дошкольного и среднего образования, медицинских учреждений (особенно в сельской местности), инфраструктуры сферы культуры и спорта, а также снижению дефицита кадров, в том числе через дальнейшую реализацию проекта

      "С дипломом в село".

      Сокращение разрывов в доступе к инженерной инфраструктуре

      В рамках данного направления главной задачей государства будет повышение доступности услуг жилищно-коммунальной инфраструктуры на местах за счет модернизации объектов водоснабжения, водоотведения, тепло-, газо-, электроснабжения и цифровизации.

      Будут приняты меры по обеспечению критической инфраструктурой отстающих регионов. Реализация инвестиционных проектов в рамках Национального инфраструктурного плана Республики Казахстан до 2030 года и Национального проекта "Модернизация энергетического и коммунального секторов" позволит значительно снизить степень износа жилищно-коммунальной инфраструктуры и обеспечит повышение качества жизни и комфортные условия проживания в регионах.

      В рамках реализации Национального проекта предусмотрены модернизация и строительство 86 тысяч км инженерных сетей, что позволит снизить средний уровень износа энергетической и коммунальной инфраструктуры до нормативных 40 %. Общий объем инвестиций составит порядка 13,5 трлн тенге с охватом не менее 200 субъектов естественных монополий и 30 теплоэлектроцентралей. Проект также обеспечит вовлечение отечественных товаропроизводителей с доведением их доли до 60 % к 2029 году и создание около 1 тысячи постоянных и 825 временных рабочих мест в течение ближайших пяти лет.

      Особый акцент будет сделан на развитие инфраструктуры сел и приграничных территорий, в том числе за счет обустройства жилищного фонда, благоустройства СНП, обеспечения коммунальной инфраструктурой.

      Сокращение разрывов в доступе к транспортной инфраструктуре

      Для эффективного развития территорий ключевое значение имеют наличие и доступность качественной транспортной инфраструктуры. Развитая транспортная инфраструктура обеспечивает связанность территорий, повышает мобильность населения и экономических ресурсов. В свою очередь, обеспечение транспортной связанности территорий напрямую зависит от качества дорог.

      В этой связи меры по устранению дисбалансов в доступе к транспортной инфраструктуре будут направлены на развитие и приведение в нормативное состояние сети республиканских и местных дорог, модернизацию дорог внутри городов и СНП, развитие систем общественного транспорта и транспортной инфраструктуры.

      В рамках данного направления продолжится реализация проектов по строительству международных и республиканских коридоров, что будет способствовать формированию единого транспортного каркаса страны и обеспечит связанность центров экономического роста между собой и внешними рынками.

      Особое внимание будет уделено усилению связанности внутри регионов. В этих целях будут приняты меры по повышению транспортной доступности моно- и малых городов с центрами экономического роста, СНП с центрами сельских округов, районными и областными центрами.

      Кроме того, будут проведены мероприятия по развитию и обустройству

      52 внутренних и внешних пограничных автомобильных пунктов пропуска, а также строительству, реконструкции и ремонту дорог республиканского и местного значения.

      В рамках Национального инфраструктурного плана будут реализованы проекты по строительству железнодорожной инфраструктуры, строительству и реконструкции автомобильных дорог, модернизации инфраструктуры аэропортов и приграничных пунктов пропусков.

      Сокращение разрывов в цифровой инфраструктуре

      Главной проблемой в обеспечении цифровой связанности остается неполный охват мобильной связью и Интернетом населенных пунктов страны, в особенности СНП. Это сохраняет региональные неравенства в доступе к цифровой инфраструктуре.

      Задачи по обеспечению цифровой связанности будут решаться в рамках Национального проекта в области связи "Доступный Интернет". В этих целях продолжится строительство разветвленной сети волоконно-оптических линий связи (далее – ВОЛС) до СНП страны. Предполагается довести ВОЛС до

      3000 СНП и улучшить качество Интернета в более 2 000 сельских школ.

      Наряду с этим будет развиваться беспроводная инфраструктура связи.

      За сч ет использования спутниковых каналов в малонасел енных и отдал енных с елах страны будет обеспечен доступ к высокоскоростному интернету.

      Продолжится прокладка ВОЛС вдоль республиканских и основных областных автодорог. Это позволит создать условия для внедрения умных технологий, повышения безопасности на дорогах, развития логистики и поддержки цифровой экономики.

      Проекты по строительству ВОЛС по дну Каспийского моря, строительству национальной гипермагистрали с Запада на Восток станут важной основой для увеличения транзитного потенциала и создания регионального дата-хаба в стране.

      Системное развитие комфортной городской среды

      Для эффективного озеленения городов Казахстана будут разработаны и внедрены дендрологические планы с открытым доступом для населения, основанные на цифровых технологиях. Для повышения качества ухода за зелеными насаждениями в крупных населенных пунктах Республики Казахстан будут утверждены уставы озеленения, определяющие стандарты по возрасту, виду и размеру зеленых насаждений.

      Будут установлены четкие требования к санитарной инфраструктуре, включая материалы, размеры и частоту размещения, с учетом интенсивности пешеходного потока. Внедрение единых стандартов благоустройства территорий обеспечит строгие регламенты по сезонной уборке улиц и общественных пространств, что повысит уровень чистоты и санитарного состояния городов. Усиление контроля за озеленением, санитарной очисткой и состоянием общественных территорий будет достигнуто за счет включения соответствующих показателей в ключевые показатели эффективности (далее –KPI) местных исполнительных органов, что повысит их ответственность и эффективность работы.

      Для повышения безопасности в общественных местах и на дорогах будут расширены сети видеонаблюдения, интеллектуальных систем освещения и технологий искусственного интеллекта (далее – ИИ) для автоматического определения незаконных действий и вызова органов в сфере борьбы с преступностью, охраны общественного порядка и обеспечения общественной безопасности. Будут закреплены требования к архитектурным решениям, способствующим снижению преступности, а также усилен контроль за освещенностью улиц, включая административную ответственность за несоблюдение норм. В сфере дорожной инфраструктуры будут внедрены принципы "Vision Zero", направленные на сокращение аварийности и минимизацию смертности на дорогах.

      Развитие устойчивой городской мобильности будет обеспечено за счет расширения сети велодорожек и улучшения инфраструктуры пешеходных переходов, адаптированных к международным стандартам безопасности. Для обеспечения доступности городской среды люди с ограниченной мобильностью будут привлечены к разработке и пересмотру стандартов проектирования, а также к процессу приемки инфраструктурных объектов. В целях формирования инклюзивной городской среды представители маломобильных граждан будут участвовать в градостроительных советах, что позволит учитывать их потребности на всех этапах проектирования, строительства и эксплуатации объектов.

      Для создания гармоничного архитектурного облика городов, сохранения культурного наследия и снижения визуального шума в городах республиканского значения, столицы и областных центрах Казахстана будут внедрены дизайн-коды с обязательным закреплением требований в нормативно-правовых актах. Будет разработан единый регламент внедрения, включающий льготный период, сроки демонтажа и административные меры для несогласованных объектов, что обеспечит эффективную координацию действий городских служб и бизнеса.

      В целях устойчивого территориального развития предусматривается проведение стадии процесса адаптации к изменению климата в соответствии с главой 22 Экологического кодекса Республики Казахстан и утвержд енными Правилами организации и реализации процесса адаптации к изменению климата (приказ Министра экологии, геологии и природных ресурсов Республики Казахстан от 2 июня 2021 года № 170).

5.2. Сбалансированное экономическое развитие (реализация экономического потенциала регионов)

      Сбалансированное экономическое развитие регионов будет базироваться на эффективной реализации существующих конкурентных преимуществ регионов. Будет реализован имеющийся потенциал регионов, связанный с базовыми отраслями и возможностями диверсификации. Это – запасы минеральных ресурсов, имеющиеся сельскохозяйственные земли для выращивания сельскохозяйственной продукции, рекреационные ресурсы для развития туристической деятельности, наличие приграничных территорий для реализации транзитного потенциала и другое. Также предлагаемые подходы будут содействовать отраслевым политикам, реализуемым в действующих программных документах.

      Реализация отраслевых политик

      Развитие АПК

      Политика развития агропромышленного комплекса предполагает переход от сырьевого сельского хозяйства к индустриальной модели, ориентированной на создание добавленной стоимости в регионах. В рамках этого подхода поддерживается развитие вертикально интегрированных производственно-сбытовых цепочек, охватывающих не только производство, но и хранение, логистику и переработку. Это позволяет формировать устойчивый спрос на сельскохозяйственную продукцию внутри регионов, стимулирует локальные инвестиции и способствует росту занятости в аграрных территориях.

      Одним из ключевых направлений является формирование региональной специализации на основе агроэкологических условий и логистических преимуществ. Такая специализация позволяет концентрировать ресурсы на наиболее конкурентоспособных направлениях и формировать устойчивые продовольственные экосистемы. Это усиливает экономическую кооперацию на местах и способствует устойчивому развитию сельских территорий.

      Для устранения инфраструктурных ограничений и повышения конкурентоспособности продукции акцент сделан на развитие объектов хранения, транспортировки и глубокой переработки. Государство поддерживает создание логистических центров, сельскохозяйственных кооперативов и перерабатывающих предприятий в регионах, что обеспечивает доступ к рынкам сбыта и снижает потери продукции. Одновременно развивается сервисная инфраструктура, обеспечивающая фермеров доступом к технике, ветеринарным и агрономическим услугам.

      Экономическая политика в АПК также направлена на расширение доступа к финансированию. Совершенствуются инструменты государственной поддержки – субсидии, льготное кредитование, аграрное страхование и форвардные закупки. Это особенно важно для капиталоемких направлений и стимулирования новых инвестиционных проектов в аграрной сфере, включая малый и средний бизнес.

      Наконец, значительное внимание уделяется цифровизации сектора. Создание единой цифровой платформы для участников АПК упрощает доступ к мерам поддержки, автоматизирует документооборот и обеспечивает прослеживаемость продукции. Эти меры повышают эффективность управления, снижают транзакционные издержки и способствуют интеграции региональных производителей в более широкие рынки, включая экспортные.

      В перспективе до 2030 года в регионах с преимущественным развитием сельского хозяйства продолжится реализация мер по развитию специализированных факторов для АПК. Меры будут направлены на повышение продуктивности сельскохозяйственных земель, повышение эффективности биологических и технологических факторов.

      В рамках устойчивого развития регионов до 2030 года, предусмотренного Концепцией развития агропромышленного комплекса, особое внимание уделяется модернизации агропромышленного комплекса как ключевого сектора экономики. Приоритетными направлениями станут повышение продуктивности сельскохозяйственных земель, диверсификация производства с акцентом на высокорентабельные и переработанные продукты, а также развитие интенсивного животноводства. Для этого будут реализованы меры по внедрению инновационных агротехнологий, водосбережения, усилению инфраструктуры АПК, включая системы хранения, ветеринарной и фитосанитарной безопасности, а также цифровизации процессов.

      Региональная политика будет учитывать специфику ресурсного, производственного и экспортного потенциала каждого региона, способствуя сбалансированному росту. Это позволит не только обеспечить продовольственную независимость и конкурентоспособность на внешних рынках, но и стимулировать экономическое развитие территорий через интеграцию цепочек создания стоимости и привлечение инвестиций.

      Развитие обрабатывающей промышленности

      С уч етом задач диверсификации экономики и повышения конкурентоспособности регионов необходимы меры по стимулированию развития отраслей обрабатывающей промышленности, соответствующих ресурсной базе и кадровому потенциалу конкретных регионов. Будет усилена ориентация территориального планирования на формирование региональных промышленных кластеров.

      Развитие промышленного потенциала и региональной специализации будет строиться с уч етом размещения центров высокотехнологичных и наукоемких производств в северо-восточной части страны, создания производств с высокой добавленной стоимостью в западных регионах, внедрения передовых агротехнологий в северных областях, а также развития возобновляемых источников энергии и связанных с ними отраслей на юге Казахстана.

      В отстающих и сырьевых регионах будут предусмотрены меры государственной поддержки для создания и развития индустриальных зон и технопарков. Учитывая опыт реализации СЭЗ и ИЗ, будут тиражироваться лучшие практики (например, СЭЗ "Оңтүстік", "Астана – новый город", "Хоргос – Восточные ворота") в регионах с низкой долей обрабатывающего сектора.

      Дальнейшее развитие обрабатывающей промышленности будет осуществляться с учетом экономической специализации регионов и их конкурентных преимуществ.

      Инструментом повышения конкурентоспособности компаний в регионах станет кластерный подход, который является важным направлением в развитии обрабатывающей промышленности и сектора продуктивных услуг.

      В регионах будут предусмотрены меры по приоритетному развитию МСБ в обрабатывающей промышленности, особенно в регионах, где доля МСБ в ВРП ниже среднереспубликанского уровня. В рамках соглашений о повышении конкурентоспособности будут предусмотрены механизмы "пакетных решений".

      Необходимо предусмотреть меры, направленные на стимулирование формирования межрегиональных производственных цепочек, включая поддержку развития смежных отраслей, логистической инфраструктуры, систем сертификации и ИТ-услуг. Такой подход позволит обеспечить более сбалансированное территориальное размещение производственных мощностей и будет способствовать росту занятости в сельской местности и моногородах.

      Развитие малого и среднего предпринимательства

      Создание условий для развития малого и среднего предпринимательства является одним из ключевых факторов экономической активности в регионах, повышения занятости и роста доходов населения.

      Ключевые направления и меры по стимулированию предпринимательской активности в регионах определены в Концепции развития малого и среднего предпринимательства в Республике Казахстан до 2030 года.

      В целях стимулирования предпринимательской активности продолжится реализация региональных программ, учитывающих специфику каждого региона.

      В каждом регионе будут созданы региональные институты развития предпринимательства за счет трансформации социально-предпринимательских корпораций.

      Особое внимание будет уделено созданию и развитию инфраструктуры для бизнеса. В этих целях будут приняты меры по бизнес-инкубаторам, индустриальным зонам, центрам обслуживания предпринимателей и другим объектам инфраструктуры в регионах.

      Одним из ключевых условий активизации предпринимательской деятельности в регионах является наличие доступных и эффективных финансовых инструментов. Финансовая поддержка бизнеса, особенно в малых городах и сельской местности, способствует диверсификации региональной экономики, созданию новых рабочих мест и повышению налогового потенциала территорий.

      Оказание финансовой поддержки субъектам малого и среднего предпринимательства в регионах будет осуществляться посредством предоставления льготного кредитования, микрофинансирования и других финансовых инструментов для предпринимателей.

      Наряду с финансовыми мерами будут широко применяться нефинансовые инструменты поддержки бизнеса. В целях обучения и повышения компетенций бизнеса продолжится реализация образовательных программ для предпринимателей на региональном уровне, в том числе за счет организации тренингов, семинаров и программ повышения квалификации.

      Развитие туризма

      Меры по развитию туризма в перспективе до 2030 года будут нацелены на формирование конкурентоспособной туристской отрасли в регионах Казахстана, способной стимулировать экономическую активность, развивать малый и средний бизнес, а также способствовать созданию рабочих мест и повышению доходов населения.

      В целях развития туристической отрасли будут разработаны региональные туристские программы, ориентированные на приоритетные туристские дестинации, определ енные в карте туристификации (Туркестанская, Акмолинская, Алматинская, Восточно-Казахстанская области).

      В регионах будут предусмотрены меры по поддержке экологических и этнографических маршрутов, развитию туристской активности на особо охраняемых природных территориях.

      В регионах с высоким туристским потенциалом будут приняты меры, направленные на развитие кадрового потенциала в сфере туризма, включая поддержку учебных заведений, практико-ориентированные программы и обучение местного населения (в том числе в отдал енных и сельских районах), для его вовлечения в оказание услуг при приеме туристов, что будет способствовать повышению занятости и увеличению доходов жителей сельской местности.

      Планируются разработка и внедрение рейтинговой оценки регионов по критериям развитости туристской инфраструктуры.

      Большое внимание будет уделено строительству и реконструкции подъездных дорог, обеспечивающих транспортную доступность туристских зон вне насел енных пунктов.

      Будут приняты меры по развитию придорожного сервиса, установке санитарно-гигиенических узлов, туристских информационных центров и улучшению логистики (ЖД, авто, авиа) по маршрутам к туристским объектам.

      Продолжится реализация мер по льготному финансированию инвестиционных проектов в сфере туризма, особенно в малых и средних городах и СНП.

      Активно будут применяться принципы, механизмы ГЧП и особые условия для якорных инвесторов в развитии инфраструктуры приоритетных туристских зон (приоритетными направлениями будут выступать Мангистауская, Туркестанская области, Алматинский горный кластер и другие).

      В целях повышения узнаваемости на международном уровне будут сформированы бренды каждого региона.

      Развитие этнотуризма в регионах будет поддерживаться через информирование сельского населения о возможностях малого бизнеса, в частности, открытие гостевых домов с элементами национального колорита и продвижением этнопродуктов.

      Будут развиваться региональная авиация, налажены авиаперел еты из всех регионов страны в основные туристские дестинации. На начальном этапе приоритетными признаны направления с высоким туристским потенциалом, но ограниченным авиасообщением — побережье Каспийского моря (Актау) и озеро Алаколь (Ушарал). В перспективе будут развиваться интермодальные пассажирские перевозки между регионами.

      Будет продолжена работа по функционированию информационной системы "e-Qonaq" (e-Hotel) и ее внедрение в регионах Казахстана (областные центры и приоритетные туристические территории), а также развитие цифровой платформы (национальный туристский портал).

      Развитие инновационной, технологичной и креативной индустрии в крупных агломерациях

      Особый акцент будет сделан на формирование инновационной и технологичной структуры экономики крупных городов. Так, в крупных и больших городах меры государственной поддержки будут предоставляться преимущественно эффективным предприятиям обрабатывающей промышленности, ориентированным на насыщение внутреннего рынка качественной продукцией и экспорт, встраивание в глобальные цепочки создания стоимости.

      Будут приняты меры по развитию не только центров агломераций, но и населенных пунктов, прилегающих к этим центрам: дислокация новых промышленных предприятий, строительство жилья.

      Экономика крупных и больших городов Казахстана должна быть сосредоточена на высокотехнологичных секторах обрабатывающей промышленности. В этой связи в крупных и больших городах приоритетное развитие должны получить умные и технологичные производства, ориентированные на "экономику знаний".

      Акиматами областей, городов республиканского значения и столицы будут приняты меры по поддержке креативных секторов экономики, включающие льготную аренду недвижимости, программу поддержки креативного образования и прочее.

      Политика в сфере креативных индустрий формирует новое направление регионального экономического развития за счет диверсификации экономики и поддержки несырьевого роста. Креативные индустрии рассматриваются как источник формирования новой добавленной стоимости, высокооплачиваемых рабочих мест и экспортных ниш, особенно для городов с высокой концентрацией населения и человеческого капитала. При этом особое внимание уделяется созданию экономической среды, способствующей масштабированию малых и средних предприятий, занятых в производстве интеллектуального и культурного продукта.

      Одним из ключевых направлений политики является формирование современной инфраструктуры креативной экономики в регионах за счет развития хабов, кластеров, коворкингов, бизнес-инкубаторов и выставочных площадок. Создание таких пространств в крупных городах будет способствовать запуску городской трансформации и формированию самодостаточных региональных брендов. Эти меры направлены на поддержку предпринимательских инициатив, вовлечение молодежи в предпринимательскую деятельность и повышение инвестиционной привлекательности территорий.

      Экономическое развитие креативного сектора обеспечивается также через расширение доступа субъектов МСП к инструментам финансирования. Кроме того, усиливаются меры поддержки экспорта креативных товаров и услуг, включая компенсацию затрат на участие в международных выставках и продвижение продукции с казахстанским содержанием за рубежом.

      Цифровизация и распространение цифровых платформ играют важную роль в коммерциализации креативных инициатив. Онлайн-образование, платформы монетизации контента и интернет-маркетинг становятся неотъемлемыми частями инфраструктуры поддержки. Эти инструменты позволяют жителям малых и удал енных регионов выходить на национальные и глобальные рынки, стимулируя рост экономической активности вне традиционных индустриальных центров.

      Таким образом, развитие креативных индустрий усиливает экономический потенциал регионов через интеграцию интеллектуального труда, технологий и предпринимательства, способствуя формированию экономики знаний и устойчивого несырьевого роста.

      Для усиления экономического потенциала крупных агломераций — Астаны, Алматы и Шымкента — в Концепции акцент сделан на развитие креативных индустрий как драйвера роста несырьевого экспорта и создание высокодоходных рабочих мест.

      В соответствии с действующей Концепцией развития креативных индустрий в этих городах будут сформированы креативные кластеры и IT-хабы, ориентированные на производство продукции в сферах кино, дизайна, моды и цифровых развлечений. Экспортоориентированность поддерживается льготным кредитованием, грантами и компенсацией затрат на участие в выставках и фестивалях, укрепляя бренд Казахстана.

      Развитие малого и среднего предпринимательства в креативном секторе стимулируется субсидиями и залогом прав интеллектуальной собственности, а создание бизнес-инкубаторов и акселераторов в агломерациях предоставит предпринимателям консультации и доступ к инвесторам. Проведение международных фестивалей и конкурсов в креативных кластерах усилит событийный туризм, повышая привлекательность городов. Перепрофилирование неиспользуемых зданий под креативные пространства и цифровизация монетизации контента создадут новые рабочие места, преимущественно для молодежи, трансформируя агломерации в центры инноваций на основе принципов национальной идентичности и эффективности.

      В целях повышения конкурентоспособности крупных и больших городов будут широко использоваться инструменты маркетинга территорий. Для повышения узнаваемости и улучшения инвестиционной привлекательности городов будут приняты меры по разработке и продвижению их бренда.

      Развитие топливно-энергетического комплекса

      Развитие топливно-энергетического комплекса предполагает устранение территориальных дисбалансов в обеспеченности энергией как важного условия для раскрытия экономического потенциала регионов. Расширение и модернизация энергетической инфраструктуры, в частности, электрических и газотранспортных сетей рассматриваются как основа для устойчивого функционирования промышленности и повышения инвестиционной привлекательности на местах. Особое внимание будет уделяться подключению отдал енных и энергодефицитных территорий к единой энергосистеме страны.

      Создание благоприятной инвестиционной среды в ТЭК обеспечивается через переход к рыночным механизмам регулирования. Постепенная либерализация рынков электроэнергии, газа и нефтепродуктов сопровождается внедрением прозрачных и предсказуемых правил, что позволяет привлекать частные инвестиции в энергогенерацию, переработку и логистику. Дополнительно стимулируется развитие проектов через тарифную реформу, адресную социальную поддержку и введение инструментов долгосрочного планирования.

      Важным направлением является формирование новых промышленных точек роста за сч ет развития перерабатывающих мощностей в регионах.

      В рамках этой политики поддерживаются расширение нефтегазохимических производств, создание специальных экономических зон с готовой инфраструктурой и реализация якорных проектов по выпуску продукции с высокой добавленной стоимостью. Это создает новые цепочки создания стоимости и способствует загрузке локальных поставщиков.

      Особое внимание будет уделено внедрению оборотного и повторного водоснабжения в топливно-энергетическом комплексе.

      Диверсификация энергетической базы реализуется через развитие малой генерации и возобновляемых источников энергии, особенно в труднодоступных и малонасел енных регионах. Это способствует снижению зависимости от централизованных поставок, стимулирует развитие малого энергобизнеса и повышает устойчивость локальной экономики.

      Кроме того, цифровизация становится ключевым инструментом повышения эффективности и прозрачности в отрасли. Внедрение интеллектуальных сетей, систем мониторинга и цифровых платформ управления позволяет оптимизировать энергетические потоки, снижать издержки и упрощать доступ бизнеса к инфраструктуре. Это созда ет предпосылки для повышения производительности и качества услуг на региональном уровне.

      Технологическое развитие экономики

      В условиях ускоряющихся глобальных технологических изменений и перехода к новой экономике на базе знаний и инноваций технологическое развитие регионов Казахстана становится ключевым фактором устойчивого экономического роста, повышения производительности труда и конкурентоспособности.

      Развитие высокотехнологичных отраслей и цифровизации производств требует выравнивания технологического потенциала между регионами, диверсификации экономики и усиления научно-инновационной активности на местах.

      Меры по технологическому развитию экономики регионов будут нацелены на стимулирование технологической модернизации, создание условий для развития технологически ориентированных предприятий, формирование научно-инновационной и инженерной базы в регионах.

      В целях увеличения экспорта IT услуг продуктов в регионах будут запущены региональные акселерационные и инкубаторские программы.

      Продолжится реализация мер по формированию и развитию инновационных экосистем в регионах. Так, по примеру бренда Astana Hub в регионах будут приняты меры по открытию и поддержке технологических парков.

      В рамках поддержки внедрения современных технологий в базовые отрасли экономики будет проведена масштабная работа по популяризации внедрения инноваций и результатов НИОКР на предприятиях регионов.

      Кроме того, продолжатся меры по стимулированию инновационной активности предприятий, в том числе за сч ет выделения инновационных грантов, бизнес-инкубирования и других форм государственной поддержки.

      Особое внимание будет уделено подготовке и переподготовке кадров в сфере технологий, цифровых навыков и инженерных компетенций, включая расширение сети учебных центров и программ совместно с вузами, технопарками и частными компаниями.

      Создание технологически развитых регионов станет ключевым драйвером экономической трансформации страны, обеспечив долгосрочную устойчивость экономики, рост производительности и интеграцию Казахстана в глобальные технологические цепочки.

      Поддержка отечественных товаропроизводителей в рамках модернизации коммунально-энергетической инфраструктуры

      Один из приоритетов Национального проекта по модернизации энергетического и коммунальных секторов — обеспечение локализации производства оборудования, используемого при модернизации коммунальной и энергетической инфраструктуры. Государство стимулирует переход от импорта инженерных решений к развитию отечественных производств, в том числе за сч ет опережающего формирования спроса через крупные инфраструктурные проекты. Это позволяет создать стабильный внутренний рынок сбыта и сформировать внутристрановую цепочку добавленной стоимости.

      Для этого применяется подход, при котором приоритет в отборе проектов и подрядчиков отдается тем компаниям, которые используют оборудование казахстанского производства либо реализуют совместные проекты по локализации. В рамках проектных требований закладываются доля местного содержания, а также требования к трансферу технологий и размещению производств на территории страны. Это не только повышает занятость, но и способствует развитию промышленных зон и кластеров в регионах.

      Также активно применяется механизм стимулирования контрактного производства, включая возможность создания новых машиностроительных и сборочных производств под нужды ЖКХ и энергетики (теплообменники, насосы, котлы, ИТП, цифровые счетчики, трансформаторы и др.). Такие меры позволяют сформировать стабильный заказ для бизнеса, снизить логистические издержки и повысить устойчивость к внешним шокам. Подобные производственные цепочки особенно эффективно развиваются в регионах, где имеются базовая промышленная инфраструктура и квалифицированный труд.

      Благодаря этому подходу модернизация инфраструктуры превращается в движок индустриализации на местах, особенно в областях с высоким уровнем износа сетей и потенциалом для размещения новых производств. Это соответствует целям региональной политики по созданию устойчивых точек экономического роста, усилению производственной базы регионов и повышению занятости.

      Стимулирование инвестиций

      Наряду с государственными инвестициями в инфраструктуру регионов важное значение имеет создание благоприятной инвестиционной среды для обеспечения сбалансированного экономического роста и сокращения региональных диспропорций в экономическом развитии, что требует системной поддержки предпринимательской активности, развития институтов сопровождения инвесторов и совершенствования нормативно-правовой базы в соответствии с лучшими международными практиками.

      Инвестиционная политика страны в перспективе до 2030 года будет направлена на формирование целостной экосистемы для привлечения инвестиций и повышения инвестиционной привлекательности регионов.

      Основными направлениями стимулирования инвестиций станут упор на несырьевые сектора и развитие производств с высокой добавленной стоимостью, в том числе повышение производительности труда, увеличение объемов экспорта с акцентом на повышение его технологической сложности, а также постепенное развитие локализованного производства на территории страны.

      Будут приняты меры по стимулированию инвесторов на строительство инфраструктуры. В рамках Концепции инвестиционной политики Республики Казахстан до 2029 года планируется внедрение нового инструмента государственной поддержки в виде льготного кредитования инвесторов под 6 % сроком на 10 лет. В рамках данного инструмента планируется выдача льготных кредитов для подведения необходимой инженерной инфраструктуры для новых промышленных проектов без привязки к объему вложенных инвестиций.

      Для усиления работы по привлечению инвестиций в каждом регионе будут разработаны инвестиционные программы регионов. По аналогии с инвестиционным штабом в каждом регионе будут созданы региональные инвестиционные штабы под руководством акимов регионов, которые будут обеспечивать полное сопровождение инвестиционного цикла в регионах – от поиска инвесторов до завершения проектов.

      Эффективность работы регионов по привлечению инвестиций будет оцениваться на основе рейтинга инвестиционной привлекательности регионов.

      Для активизации инвестиционной деятельности ежегодно будут составляться планы действий по стимулированию частных инвестиций в регионах на областном и районном уровнях.

      Реализация указанных мер позволит создать в регионах устойчивую и прозрачную инвестиционную экосистему, способствующую привлечению капитала в регионы, развитию несырьевого сектора экономики и обеспечению долгосрочного роста. Укрепление взаимодействия между центральными и региональными органами власти, бизнес-сообществом и институтами развития станет основой для формирования территорий с высокой инвестиционной привлекательностью. Это, в свою очередь, будет способствовать улучшению качества жизни населения, росту занятости и диверсификации экономики страны.

      Геологоразведка и расширение минерально-сырьевой базы

      Поддержка геологического изучения недр будет рассматриваться как основа для устойчивого промышленного и экономического роста в регионах, особенно в малозасел енных и малоразвитых районах.

      Планируется нарастить объем региональных геологических исследований в рамках государственного геологического изучения недр.

      Меры по развитию геологии будут сопряжены с приоритетами региональной политики, включая поддержку моногородов и приграничных районов с высоким природно-ресурсным потенциалом.

      Будет обеспечена поддержка недропользователей в регионах, включая вопросы локальных хранилищ керна и цифровых баз геоданных.

      В стратегические документы развития региональной политики будут включены меры по развитию цифровой инфраструктуры в сфере недропользования, особенно в регионах с низким уровнем цифровизации.

      Необходимо обеспечить доступ местных органов и инвесторов к интерактивной геологической карте и единому кадастру недр, чтобы снизить риски и повысить инвестиционную привлекательность.

      На уровне регионов будут активно использоваться механизм государственно-частного партн ерства в геологоразведке, в том числе формат софинансирования региональных проектов на территориях с низкой степенью изученности.

      При необходимости будут разработаны целевые региональные программы для разведки и освоения месторождений твердых полезных ископаемых, редкоземельных и стратегических металлов.

      В регионах будут предусмотрены меры по развитию индустриальных зон, привязанных к выявленным месторождениям полезных ископаемых, что обеспечит логичную интеграцию ресурсов в цепочки добавленной стоимости на местах.

      Также будут приниматься меры, направленные на локализацию переработки сырья в регионах, что укрепит налогооблагаемую базу и создаст новые рабочие места.

      Развитие специализированных факторов

      В дополнение к имеющейся производственной инфраструктуре будут созданы новые специализированные факторы, которые обеспечат активизацию экономической деятельности и появление новых отраслей специализации и видов экономической деятельности. Меры по обеспечению специализированными факторами будут включать развитие СЭЗ, создание новых и развитие существующих индустриальных зон, создание условий для кластерного развития, развитие транспортно-логистической инфраструктуры, центров приграничной торговли и другое.

      В регионах для обеспечения эффективного функционирования СЭЗ продолжится работа по улучшению уровня инфраструктурной готовности.

      Для этих целей будет проведена работа по анализу текущей обеспеченности и заполненности СЭЗ. На основе анализа будет сформирован план мероприятий по доведению 100 % обеспеченности СЭЗ, исполнение которого будет регулярно отслеживаться профильным министерством. Будет рассмотрена возможность реорганизации экономически неэффективных СЭЗ в индустриальные зоны для оптимизации бюджетных расходов и повышения рентабельности использования государственных инвестиций.

      Для увеличения привлекательности и наполняемости СЭЗ новыми резидентами будет проработан вопрос расширения разрешенных видов деятельности, также унификации сроков действия СЭЗ. В перспективе планируется внедрение механизмов гибкого регулирования, направленных на повышение инвестиционной привлекательности и снижение административных барьеров для бизнеса.

      Дополнительно рассматривается возможность стимулирования участия частных инвесторов в развитии инфраструктуры СЭЗ через государственно-частное партн ерство и создание благоприятных условий для локализации производства в рамках национальных проектов и стратегических программ.

      В целом к 2029 году за счет реализуемых мер уровень готовности инфраструктуры эффективных СЭЗ будет доведен до 100 %.

      Моно- и малые города

      Будет продолжена реализация якорных инвестиционных проектов, которые будут способствовать долгосрочной диверсификации экономики моногородов.

      В рамках данного подхода будут реализованы меры государственной поддержки МСБ в моногородах, в том числе микрокредитование, гарантирование кредитов, субсидирование и предоставление грантов.

      Градообразующие предприятия будут активнее участвовать в развитии моногородов, в частности, будут приняты меры по масштабированию офтейк-контрактов, осуществлению геологоразведочных работ, реализации партнерских программ по развитию МСБ и прочее.

      В целях диверсификации экономики моногородов будут реализованы меры по масштабированию успешного опыта города Сарань. По опыту города Сарань будет проработан вопрос создания индустриальных зон в ряде моногородов (Хромтау, Сатпаев, Балхаш и Кулсары).

      В целом в отношении моногородов будет применяться дифференцированный подход, учитывающий особенности и конкурентное преимущество каждого моногорода. В этих целях проведена классификация по уровню социально-экономического развития моногородов, которые классифицируются на следующие группы.

      1. "Города на пути к диверсификации" (всего 6 городов – Темиртау, Экибастуз, Аксу, Рудный, Кентау, Степногорск).

      Данная группа городов характеризуется стабильной экономикой и устойчивой тенденцией развития. Также данные города расположены в зоне влияния крупных городов.

      Согласно результатам расчетов уровня социально-экономического развития данные города демонстрируют относительно высокие показатели по уровню экономического развития, МСБ, инженерной инфраструктуре и социальной сфере.

      С учетом текущих темпов социально-экономического развития и внутреннего потенциала высока вероятность, что данные города в ближайшие
5 лет реализуют свои подходы индустриальной диверсификации.

      2. "Города со средним потенциалом развития" (всего 11 городов – Жанаозен, Сатпаев, Балхаш, Кульсары, Риддер, Аксай, Абай, Хромтау, Лисаковск, Шахтинск, Алтай).

      Данная группа городов характеризуется удовлетворительным социально-экономическим состоянием. Главной особенностью этих городов является значительная зависимость социально-экономической ситуации и инфраструктуры от градообразующих предприятий. При этом большинство из этих городов обладает определенным инвестиционным потенциалом или возможностями привлечения инвестиций.

      Города со средним потенциалом развития в большинстве демонстрируют высокие показатели по развитию экономики и инженерной инфраструктуры.

      Согласно результатам расчетов уровня социально-экономического развития в 4 городах (Жанаозен, Сатпаев, Балхаш, Кульсары) отмечены высокие показатели по демографическому росту, 5 городов (Жанаозен, Сатпаев, Балхаш, Кульсары, Риддер, Алтай) по показателям уровня жизни опережают другие моногорода страны, 11 городов по уровню развития системы образования имеют баллы выше среднего по моногородам.

      Стабильная работа градообразующих предприятий и реализация ряда якорных проектов дают основания предполагать, что в будущем ожидается выход городов со средним потенциалом на линию диверсификации промышленности. При этом не исключено, что признаки монопрофильности экономики в этих городах будут наблюдаться еще на протяжении 10-15 лет.

      3. "Стагнирующие города" (всего 3 города – Житикара, Каражал, Курчатов).

      К данной группе относятся моногорода с небольшой численностью населения, которые находятся в состоянии перепрофилирования структуры экономики и закрытия градообразующего предприятия.

      В стагнирующих городах отмечаются низкие показатели развития МСБ и развития городской экономики. Данные города имеют низкий уровень развития инженерной инфраструктуры, демографической ситуации, отмечается кризис на рынке труде.

      С учетом сложившейся демографической ситуации, а также вероятной реализации сценария закрытия градообразующих предприятий, стагнирующие города в перспективе могут утратить статус моногородов и перейти в категорию малых городов.

      Также для каждой группы моногородов выработаны дифференцированные меры с учетом их уровня социально-экономического развития.

      Меры по городам на пути к диверсификации включают:

      создание благоприятного инвестиционного климата (брендинг);

      модернизацию всех видов инфраструктур;

      масштабирование офтейк-контрактов;

      осуществление геологоразведочных работ вокруг моногородов;

      поддержку развития производственной инфраструктуры;

      реализацию программ по расширению жилищного фонда;

      решение экологических проблем;

      реализацию "якорных" инвестиционных проектов.

      Меры по городам со средним потенциалом развития включают:

      модернизацию инженерной инфраструктуры (модернизация инженерных сетей, строительство и ремонт объектов транспортной инфраструктуры);

      создание комфортных условий проживания путем заключения меморандумов, партнерских программ;

      масштабирование офтейк-контрактов;

      осуществление геологоразведочных работ вокруг моногородов;

      внедрение механизмов EPC контрактов при строительстве объектов, в том числе при подведении инфраструктуры к индустриальным зонам;

      реализацию программ профессионального обучения и переподготовки (обучение новым востребованным профессиям);

      развитие туристической отрасли (Алтай, Риддер, Балхаш);

      развитие сервисной деятельности вдоль крупных транспортных коридоров;

      привлечение инвесторов на пустующие производственные площадки и свободные земельные участки (вертикальные фермы);

      развитие и заключение долгосрочных договоров;

      увеличение производства конкурентоспособной экспортоориентированной продукции;

      реализацию "якорных" инвестиционных проектов.

      Меры для стагнирующих городов включают:

      внедрение механизмов EPC контрактов при строительстве объектов, в том числе при подведении инфраструктуры к индустриальным зонам;

      реализацию программ профессионального обучения и переподготовки (обучение новым востребованным профессиям);

      развитие сервисной деятельности вдоль крупных транспортных коридоров;

      привлечение инвесторов на пустующие производственные площадки и свободные земельные участки (вертикальные фермы);

      определение новых драйверов роста, альтернативных месторождений и направлений экономики (туризм, сельское хозяйство);

      модернизацию инфраструктуры (электросети, системы водоснабжения и водоотведения, объекты транспортной инфраструктуры);

      реализацию "якорных" инвестиционных проектов.

      Сельские и приграничные территории

      Видение развития казахстанских сел на перспективу – это привлекательные для жизни территории с четко сформулированным образом будущего (специализацией), что включает активное гражданское общество и местное самоуправление, устойчивую и самодостаточную экономику, подкрепленную собственной доходной базой, развитую социальную среду на уровне, приближенном к городскому.

      Важной задачей является реализация экономического потенциала сельских территорий.

      В целом из 6,2 тысяч СНП в стране имеется 1,2 тысячи сельских кластеров (включающих 1,2 тысяч опорных сел и 2,3 тысячи спутниковых сел, всего 3,5 тысяч СНП), имеющих потенциал развития и в которых проживают 90 % сельского населения страны.

      С учетом пересмотра подходов к комплексному развитию СНП будут актуализированы критерии определения потенциала СНП, по результатам чего определение перспективности будет осуществляться на основе сбалансированной оценки их экономического потенциала, демографической динамики и уровня инфраструктурного развития.

      Значительное влияние на развитие сельской экономики и повышение доходов населения окажет реализация проекта "Ауыл аманаты". Данный проект предусматривает меры по стимулированию развития предпринимательства на селе, в том числе через создание коопераций, включая создание малых промышленных зон (далее – МПЗ), переработку производимой продукции, формирование товарной массы, влияющей на импортозамещение, налаживание эффективных цепочек ее сбыта.

      Кроме того, проект предполагает государственную поддержку по созданию и развитию инфраструктуры (социальной, инженерной и транспортной), обеспечивающей экономический рост сел с потенциалом развития и способствующей созданию новых производств.

      В рамках реализации проекта "Ауыл аманаты" будет продолжена работа по повышению доходов сельского населения через развитие экономики сельских территорий, что включает в себя формирование условий для продвижения кооперативных инициатив и создания эффективных производственно-сбытовых цепочек, а также комплексную поддержку, охватывающую все этапы, – от повышения квалификации участников проекта и сельских акимов до создания необходимой инфраструктуры (инженерные коммуникации, переработка, складирование, сертификация, сбыт и предоставление услуг как для населения, так и для предпринимателей).

      При этом при предоставлении мер государственной поддержки в рамках проекта "Ауыл аманаты" приоритет будет отдаваться районным центрам и крупным опорным сельским населенным пунктам как первичным центрам притяжения сельского населения из малочисленных населенных пунктов.

      Среди ключевых мероприятий, предусмотренных проектом, можно выделить следующие:

      1) проведение скрининга сельских территорий с определением их специализации и потенциала для дальнейшего развития;

      2) разработка программ экономического развития для районов на основе выявленного потенциала, включая детальные планы реализации кооперативных и производственно-сбытовых проектов;

      3) формирование инфраструктуры переработки, включая инженерные коммуникации и создание МПЗ;

      4) разработка каналов сбыта продукции через торговые сети и государственные закупки;

      5) повышение компетенций акимов сельских округов и руководителей всех уровней.

      Со стороны государства будут обеспечиваться такие меры, как предоставление микрокредитов, предоставление земельных участков и другой недвижимости на конкурсной основе, организация централизованного закупа семян, пестицидов, гербицидов и ГСМ для кооперативов, предоставление налоговых льгот в соответствии с действующим законодательством, содействие в сбыте произведенной кооперациями продукции и создание необходимой инфраструктуры в СНП.

      Вместе с тем будут реализованы меры, направленные на обучение основам предпринимательства и сельскохозяйственным видам бизнеса, подготовку управляющих кооперативами (обучение руководителей кооперативов), консультационные услуги узких специалистов (агрономы, ветеринары, зоотехники, бухгалтера, юристы и так далее).

      Важными моментами являются обеспечение эффективного использования выделяемых средств и достижение экономической концентрации пут ем внедрения принципа отборности районов для реализации проектов.

      К примеру, в каждом регионе будет отобрано несколько районов, в которых имеются перспективы для успешной реализации проекта, в том числе посредством организации полноценного кооператива (производство-переработка-сбыт) с концентрацией ЛПХ и товарной массы по конкретным видам продукции.

      Это позволит концентрировать микрокредитные средства в черте одного села или группы близлежащих населенных пунктов.

      Таким образом, в одном селе или сельском округе будут выданы микрокредиты по приоритетному направлению (виду продукции), что существенно повлияет на формирование товарной массы, увеличению возможности переработки производимой продукции и организацию централизованной транспортировки и сбыта.

      На районном уровне могут быть сформированы несколько таких однотипных и (или) других проектов, позволяющих влиять на экономику района объемами производимой продукции, обеспечением занятости, импортозамещением и повышением доходов участникам таких проектов.

      Одним из стимулов для дальнейшего повышения экономического потенциала СНП будет являться создание МПЗ в СНП, районных центрах и городах районного значения.

      МПЗ будут создаваться путем строительства новых объектов в соответствии с Концепцией развития обрабатывающей промышленности Республики Казахстан на 2023 – 2029 годы.

      Также будет рассмотрена возможность реконструкции пустующих, простаивающих производственных объектов.

      Это позволит решить как экономические вопросы (сокращение затрат, повышение объемов произведенной продукции, рост производительности труда и другое), так и социальные проблемы – расширение видов занятости, повышение занятости и доходов сельского населения, сокращение оттока молодых кадров.

      В целом наряду с вышеизложенными подходами по развитию СНП, будет продолжена реализация проекта "Одно село – один продукт" в рамках инструмента "Мен – кәсіпкер". Данные меры позволят обеспечить равный доступ к финансовым инструментам для всех субъектов АПК вне зависимости от размеров и форм хозяйствования.

      Для повышения потенциала сельского бизнеса будет разработан механизм возмещения агробизнесу части затрат, вложенных на обеспечение объектов инфраструктуры села.

      В крупных городах на регулярной и постоянной основе будут проводиться сельскохозяйственные сезонные ярмарки с участием товаропроизводителей из СНП.

      За счет внедрения новых механизмов по предоставлению сельскохозяйственных займов, гарантий по залоговому обеспечению повысится доступность к кредитным ресурсам.

      В рамках мероприятий по микрокредитованию будет предусмотрено финансирование несельскохозяйственного бизнеса, особенно в крупных селах.

      Альтернативные виды деятельности в крупных селах (услуги, ремесленничество, народные промыслы, логистика и др.) будут стимулироваться через применение более выгодных условий мер государственной поддержки по развитию предпринимательства на селе.

      Сельские территории обладают уникальными природно-климатическими и культурно-историческими особенностями, которые позволяют развивать все виды туризма. Наиболее привлекательными направлениями будут агро-, этно и экотуризм, для развития которых будет модернизирована соответствующая инфраструктура.

      Особое внимание будет уделено партнерству государства и бизнеса, повышению социальной ответственности бизнеса.

      В этой связи в соответствии с поручением Главы государства (выступление Главы государства Касым-Жомарта Токаева на первом форуме работников сельского хозяйства) будет использован положительный опыт социальной ответственности ТОО "Агрофирма "Родина" во всех регионах страны.

      Устойчивое развитие сельских территорий является комплексной задачей, для решения которой необходимы скоординированные усилия государственных органов и ведомств, создающих условия для жизни в сельской местности, в сочетании с социально ориентированной ответственной позицией бизнеса, работающего на сельских территориях, и активным участием населения, живущего на селе.

      Агробизнес играет ключевую роль в экономике сельских территорий, обеспечивая занятость и доходы для местного населения. Однако его влияние не ограничивается только экономическими аспектами. Социально ориентированная ответственность агробизнеса должна стать неотъемлемой частью его стратегии.

      Это включает в себя:

      Поддержку инфраструктуры. Агробизнес может инвестировать в социальную инфраструктуру, такую как школы, медицинские учреждения и дороги. Это не только улучшает условия жизни в селах, но и создает благоприятную среду для ведения бизнеса.

      Инвестиции в местное население. Предоставление образовательных программ, обучение новым технологиям и навыкам, что позволяет повысить свою конкурентоспособность на рынке труда.

      Одним из ключевых аспектов социальной ответственности бизнеса является вовлеченность предприятий в проекты, направленные на улучшение качества жизни на селе. Это может проявляться в создании новых рабочих мест, поддержке местных инициатив, а также разработке социальных программ для местных сообществ. Бизнес, инвестируя в развитие сельских территорий, способствует созданию стабильной экономической основы для местных жителей и улучшает условия жизни.

      Крупные аграрные компании и перерабатывающие предприятия могут поддерживать кооперативы, предоставляя помощь в маркетинге, логистике и технологическом оснащении, что не только улучшает экономическое положение сельских жителей, но и способствует развитию инфраструктуры, включая дороги, хранилища, перерабатывающие мощности.

      Кроме того, компании могут активно участвовать в формировании образовательных программ и повышении квалификации местных кадров. Партнерство бизнеса с образовательными учреждениями и местными органами власти в организации курсов повышения квалификации, тренингов по предпринимательству и сельскому хозяйству способствует созданию квалифицированных специалистов, что в свою очередь положительно сказывается на развитии местной экономики.

      Большое значение имеет вклад бизнеса в создание и улучшение инфраструктуры. Инвестируя в строительство и реконструкцию дорог, водоснабжение, электроснабжение и другие объекты инфраструктуры, бизнес не только улучшает условия жизни сельского населения, но и содействует привлечению дополнительных инвестиций в регион, что способствует его устойчивому развитию. В рамках социальной ответственности предприятия могут инвестировать в экологически чистые технологии, которые способствуют не только улучшению состояния окружающей среды, но и повышению качества жизни на селе.

      Меры по развитию приграничных территорий будут направлены на создание условий для развития конкурентных преимуществ в сферах сельского хозяйства, промышленности, реализации туристского и транспортно-логистического потенциала, развития малого и среднего предпринимательства, дорожной, социальной и инженерной инфраструктуры, улучшения демографической ситуации и развития человеческого капитала.

      С учетом особенностей и потенциала развития приграничных территорий меры государственной поддержки будут направлены:

      по регионам северных приграничных территорий – на стимулирование миграции населения из южных и юго-западных трудоизбыточных регионов страны, строительство доступного жилья и инженерной инфраструктуры, повышение производительности сельского хозяйства, пересмотр системы оплаты труда и другое;

      по регионам восточных приграничных территорий – на дальнейшее развитие административно-территориального устройства, реализацию туристского и транспортно-логистического потенциала, развитие малого и среднего предпринимательства, создание малых индустриальных зон;

      по регионам южных и юго-западных приграничных территорий – на развитие малого и среднего предпринимательства, в том числе крестьянских (фермерских) хозяйств и сельскохозяйственных (потребительских) кооперативов, развитие человеческого капитала через модернизацию социальной инфраструктуры.

      Для повышения привлекательности приграничных территорий крайне важно обеспечить развитие сферы экономики и создание новых рабочих мест.

      Это включает в себя мероприятия по стимулированию и поддержке развития сельскохозяйственного производства, новых производств, международного туризма, трансграничных транспортных коридоров и развитию приграничного сотрудничества.

      Будут разработаны дополнительные меры государственной поддержки субъектов малого и среднего предпринимательства, зарегистрированных и осуществляющих свою деятельность в приграничных территориях.

      В частности, будет рассмотрена возможность приоритетной поддержки проектов, реализуемых в приграничных СНП. В рамках инструментов поддержки развития предпринимательства будут предусмотрены фиксированные квоты при распределении бюджетных средств на микрокредитование и гарантирование проектов.

      Кроме этого, будет выделяться грантовое финансирование начинающим предпринимателям на реализацию проектов, способствующих кластеризации (создание сети взаимосвязанных предприятий в смежных секторах и подсекторах – туризм, сельское хозяйство и другие) экономики приграничных районов.

      В целях повышения доступности кредитных ресурсов для предпринимателей будет разработан комплекс мероприятий по расширению присутствия институтов развития и финансовых институтов в приграничных районах.

      Перспективным инструментом финансирования инвестиционных проектов является государственная поддержка создания и развития инфраструктуры индустриальных и промышленных зон.

      Благоприятными территориями для таких проектов могут стать приграничные территории, где имеется доступ к рабочей силе, рынкам сбыта, а также инженерно-коммуникационной инфраструктуре. Перспективными направлениями деятельности для таких зон являются транспорт и логистика, производство продуктов питания и переработка сельскохозяйственной продукции, производство строительных материалов и другое.

      В рамках реализации Концепции развития агропромышленного комплекса Республики Казахстан на 2021 – 2030 годы будут предусмотрены дополнительные меры государственной поддержки, направленные на модернизацию и развитие агропромышленного сектора приграничных территорий.

      В рамках Концепции развития туристической отрасли Республики Казахстан на 2023 – 2029 годы будут реализованы меры по созданию и развитию инфраструктуры туризма, логистики. В целях повышения транспортной доступности туристических объектов будут реконструирован ряд республиканских автомобильных дорог и увеличен парк железнодорожных вагонов.

      Уполномоченным органом в сфере торговли будут проведены мероприятия по развитию транспортно-логистических центров оптово-распределительных центров (далее - ОРЦ), их обустройству, а также усилению мощности действующих объектов торговли.

      Указанные центры будут обеспечивать организацию централизованных закупок у сельскохозяйственных товаропроизводителей, формирование товарных партий, логистическое распределение и сбыт.

      Для эффективной реализации данной меры будет внедрен механизм участия частных инвесторов, в том числе с возможностью заключения договоров государственно-частного партн ерства, а также интеграции деятельности ОРЦ с действующими инструментами поддержки, реализуемыми в рамках развития сел, включая проект "Ауыл аманаты".

      Также в регионах северных и восточных приграничных территорий будет проводиться масштабная геологическая разведка для выявления потенциальных залежей полезных ископаемых.

      Кроме того, будет продолжена работа по исполнению поручения Премьер-Министра Республики Казахстан о принятии оперативных мер по закреплению субъектов бизнеса, сельскохозяйственных товаропроизводителей, недропользователей за каждым селом в целях развития приграничных СНП.

      Следует отметить, что данные меры поддержки будут способствовать дальнейшему социально-экономическому развитию приграничных территорий, также в рамках данной работы будет усилена роль приграничных территорий как стратегического направления.

      В целом реализация данного подхода будет способствовать решению вопросов по раскрытию и эффективному использованию экономического потенциала регионов на основе базовых отраслей и диверсификации, что будет способствовать более сбалансированному развитию всех регионов, созданию новых рабочих мест, тем самым улучшая качество жизни населения и укрепляя социально-экономическую стабильность в стране.

      Кроме того, во исполнение поручения Главы государства, данного на

      IV заседании Национального курултая от 14 марта 2025 года, касательно рассмотрения вопроса принятии Закона по развитию приграничных районов будет проведена соответствующая работа по комплексному анализу действующих нормативно-правовых актов по вопросам развития приграничных территорий.

      Стратегические направления развития регионов

      Значительным потенциалом для дальнейшего развития и реализации своих конкурентных преимуществ обладает Западный макрорегион. Каждая из областей макрорегиона имеет богатую минерально-сырьевую базу (нефть, газ, металлы и др.). Не менее значимую роль играют уже созданная производственная инфраструктура и накопленный трудовой потенциал. При должном подходе макрорегион способен реализовать свой имеющийся потенциал и внести значительный вклад в экономический рост страны.

      Экономический потенциал Западного макрорегиона будет развиваться по следующим ключевым направлениям:

      1) глубокая переработка сырья в нефтегазодобывающей и горнорудной отраслях;

      2) привлечение инвестиций в ненефтяные сектора;

      3)диверсификация экономики моногородов, обладающих потенциалом для развития;

      4) развитие нефтегазохимического и машиностроительного кластеров вокруг базовых отраслей экономики, а также создание пояса предприятий МСБ в обрабатывающей промышленности;

      5) поддержка отечественных компаний в освоении рынка нефтесервисных услуг;

      6) реализация транспортно-логистического потенциала для увеличения транзитных грузопотоков через порты Актау, Баутино и Курык, развитие транспортно-логистических хабов на границе с Россией и в прикаспийском регионе, а также укрепление связей внутри макрорегиона и с крупными экономическими центрами страны;

      7) развитие туристического потенциала макрорегиона;

      8) реализация мер по ускоренному развитию Актюбинской агломерации.

      В рамках данных направлений будут приняты меры по дальнейшему развитию нефтегазохимического кластера (полипропилен полиэтилен, бутадиен, карбамид, терефталевая кислота), созданию региональных индустриальных зон в моногородах с привлечением инвестиций и стимулированием МСБ в рамках якорных проектов, специализированных СЭЗ или МПЗ (строительство и реконструкция готовых производственных помещений по принципу Ready-built factory) для реализации новых высокотехнологичных проектов в нефтегазохимии, машиностроении и других секторах, центров компетенций для обучения специалистов местных предприятий для содействия в освоении рынка нефтесервисных услуг и товаров для нефтегазовой отрасли, базовых центров для содействия в подготовке и проведении сертификации по международным стандартам API и ASME с инфраструктурой испытания оборудования и представительствами сертифицирующих органов как BureauVeritas, TUV.

      Кроме того, предусматриваются развитие качественной сервисной инфраструктуры на транспортно-логистических объектах и грузовых аэрохабах, а также фокусное развитие курортной зоны Кендірлі, включая развитие авиамаршрутов со строительством аэровокзалов и аэропортов и подведением качественной дорожной инфраструктуры.

      При этом развитие экономики регионов будет осуществляться с учетом их особенностей и экономической специализации.

      Актюбинская область

      Специализация носит индустриально-аграрный характер. Отрасли наиболее конкурентной перспективной специализации: добыча и переработка нефти и газа, металлургия, химическая промышленность, машиностроение, производство продуктов питания и строительных материалов.

      Атырауская область

      Экономическая специализация – индустриальная. Основными отраслями экономики в перспективе будут углубление нефтепереработки, нефтехимии, производство строительных материалов и рыбное хозяйство.

      Западно-Казахстанская область

      Специализация – индустриально-аграрная. Экономика региона будет связана с добычей нефти и газа, углублением отрасли нефтегазопереработки, машиностроением и производством продуктов питания.

      Кызылординская область

      Ключевой отраслью экономики региона является промышленность, основу которой составляет добыча нефти и газа, роль которой в будущем будет снижаться. В перспективе должны получить развитие обрабатывающая промышленность, отрасль транспорта и складирования, проекты по развитию сельского, лесного и рыбного хозяйства, в том числе производство риса и поваренной соли.

      Мангистауская область

      Регион будет специализироваться на добыче нефти и газа, а также оказании сервисных услуг в нефтегазовом секторе. Важными отраслями экономики также будут химическая промышленность, машиностроение, нефтепереработка, производство строительных материалов, транспорт и логистика.

      Развитие экономического потенциала Южного макрорегиона будет осуществляться по следующим основным направлениям:

      1) стимулирование переработки сельхозпродукции и кооперации сельскохозяйственных товаропроизводителей, обеспечение их отечественным сырьем, укрепление кормовой базы животноводства, улучшение инфраструктуры и технической оснащенности в АПК;

      2) углубление индустриализации и расширение линейки производимой продукции в обрабатывающей промышленности: металлургической, нефтеперерабатывающей, химической, легкой и пищевой отраслей, а также производстве строительных материалов;

      3) привлечение крупных транснациональных компаний в обрабатывающую промышленность;

      4) создание и развитие специализированной инфраструктуры в обрабатывающей промышленности;

      5) диверсификация экономики моногородов, обладающих потенциалом для развития;

      6) индустриальное развитие малых городов макрорегиона;

      7) реализация мер по усилению экономической специализации крупных и больших городов в целях ускорения процессов урбанизации;

      8) реализация туристического потенциала макрорегиона;

      9) реализация транспортно-логистического потенциала (увеличение транзитных грузопотоков): строительство современной инфраструктуры на пунктах пропуска, транспортный автомобильный коридор "Западная Европа – Западный Китай", развитие транспортно-логистических, торговых хабов на границах с Кыргызстаном и Узбекистаном, Китаем.

      В соответствии с данными направлениями в АПК планируется разработка программы стимулирования добровольной сельскохозяйственной кооперации, охватывающей производство, переработку, хранение и сбыт сельхозпродукции, также будут приняты меры по развитию ротационного выпаса скота, стимулированию выращивания кормовых культур и водосбережения.

      Предполагается развитие специализированной инфраструктуры в промышленности и АПК, включая строительство готовых промышленных площадок, развитие сервисных центров по поддержке фермеров, мелиорацию, склады и овощехранилища. В моногородах будут созданы региональные индустриальные зоны с привлечением инвестиций и стимулированием МСБ в рамках якорных проектов.

      Приоритетную поддержку получат предприятия обрабатывающей промышленности, инвестирующие в расширение производства и экспорта новых видов продукции химической, легкой и пищевой промышленности (субсидии, гранты).

      Кроме того, продолжится развитие качественной сервисной инфраструктуры на транспортно-логистических объектах и грузовых аэрохабах.

      Основными направлениями экономической специализации регионов станут:

      Алматинская область

      Специализация региона – индустриально-аграрная. Основу экономики в перспективе будут составлять сельское хозяйство, производство продуктов питания, производство строительных материалов, а также сфера туризма.

      Жамбылская область

      Индустриально-аграрный регион, специализацией которого будут производство продуктов питания, химическая промышленность, металлургия, сельское хозяйство и производство строительных материалов.

      Область Жетісу

      Экономическая специализация носит аграрно-индустриальный характер. В перспективе регион сохранит специализацию в сельском хозяйстве, производстве продуктов питания, машиностроении, а также в сфере туризма.

      Туркестанская область

      Является крупным индустриально-аграрным регионом. Экономика области сохранит специализацию на сельском хозяйстве и переработке сельскохозяйственной продукции. Получит развитие производство строительных материалов.

      Город Шымкент

      Основу экономики города составляет сфера услуг. Будет сохраняться специализация на химической промышленности, нефтепереработке, производстве лекарственных препаратов, машиностроении, а также в предоставлении услуг в сфере транспорта и логистики.

      Экономический потенциал Северного макрорегиона будет развиваться по следующим ключевым направлениям:

      1) развитие АПК с использованием передовых технологий в зерновом хозяйстве и мясомолочном животноводстве, увеличение добавленной стоимости в секторе;

      2) реализация промышленного потенциала за счет развития сельского хозяйства и машиностроения, в том числе в кооперации с приграничными регионами Республики Казахстан;

      3) диверсификация экономики моногородов, обладающих потенциалом для развития;

      4) реализация туристского потенциала.

      Для реализации данных направлений будут приняты меры по диверсификации в растениеводстве, включая увеличение ассортимента выращиваемых культур (лен, рожь, овес, рапс, подсолнечник), повышение урожайности, поддержку переработки сельхозпродукции и кооперации фермеров через субсидии и гранты.

      В моногородах, обладающих потенциалом для развития, будут созданы региональные индустриальные зоны с привлечением инвестиций и стимулированием МСБ в рамках якорных проектов.

      Особое внимание будет уделено развитию производства комплектующих и компонентов для сельскохозяйственной техники и автотранспортных средств.

      Продолжится развитие курортных зон (Щучинско-Бурабайская, Зерендинская, Имантау-Шалкарская).

      Перспективная экономическая специализация регионов:

      Акмолинская область

      Специализация – индустриально-аграрная. Регион будет специализироваться на производстве продуктов питания, химической промышленности, машиностроении, а также выращивании зерновых культур и животноводстве.

      Костанайская область

      Регион имеет индустриально-аграрную направленность. Ключевыми отраслями экономики будут сельское хозяйство и промышленность. В регионе имеется потенциал добычи железных руд и асбеста, ключевыми отраслями останутся машиностроение, производство продуктов питания, а также пшеницы, мяса и молока.

      Северо-Казахстанская область

      Экономика региона носит аграрно-индустриальный характер.

      В перспективе специализация будет базироваться на диверсификации растениеводства, животноводства, производства продуктов питания и машиностроении.

      Экономический потенциал Центрально-Восточного макрорегиона будет развиваться в следующих ключевых направлениях:

      1) переход на производство продукции с более высокой добавленной стоимостью в добывающей отрасли;

      2) освоение новых переделов продукции в обрабатывающих отраслях: глубокая переработка металлов, машиностроение, химическая промышленность, деревообработка, легкая и пищевая промышленность, производство стройматериалов, нефтепереработка;

      3) диверсификация экономики моногородов, обладающих потенциалом для развития;

      4) реализация туристского потенциала.

      В рамках данных направлений будут приняты меры по развитию перерабатывающих производств на основе базовых отраслей экономики (добыча угля, металлических руд, черной и цветной металлургии) новых переделов в обрабатывающих отраслях (углехимия, глубокая переработка металлов) и развитию пояса МСБ вокруг крупных предприятий.

      В моногородах предусматривается создание региональных индустриальных зон с привлечением инвестиций и стимулированием МСБ в рамках якорных проектов.

      Будут приняты меры по фокусному развитию курортной зоны Катон-Карагай, озера Зайсан, а также развитию авиамаршрутов со строительством аэровокзалов и аэропортов, с подведением качественной дорожной инфраструктуры.

      В целом перспективными направлениями экономической специализации регионов Центрально-Восточного макрорегиона станут:

      Область Абай

      Экономика региона носит индустриально-аграрный характер. Перспективными направлениями экономической специализации региона будут металлургия, машиностроение, легкая промышленность, производство продуктов питания и сельское хозяйство.

      Восточно-Казахстанская область

      Регион является индустриально-аграрным. Перспективной специализацией будут металлургия, машиностроение, химическая промышленность, животноводство, растениеводство, производство продуктов питания.

      Карагандинская область

      Регион является индустриально-аграрным. Перспективная специализация будет базироваться на добыче угля и металлических руд, металлургии, химической промышленности, машиностроении. Также развитие получат фармацевтическая отрасль и производство строительных материалов.

      Область Ұлытау

      Регион является индустриально-аграрным. Перспективная специализация будет основываться на добыче металлических руд, металлургии, сельском хозяйстве, АПК.

      Павлодарская область

      Павлодарская область является индустриально-аграрным регионом. Перспективная специализация будет основываться на углублении переработки сырья, нефтепереработке, химической промышленности, машиностроении, а также использовании избыточных энергетических мощностей.

      В целях развития экономического потенциала в крупных агломерациях внимание будет сосредоточено на следующих направлениях:

      1) развитие "экономики знаний", бизнес-услуг, IT-сектора, высокопроизводительных и инновационных производств с приоритетной поддержкой высокотехнологичных и наукоемких отраслей;

      2) усиление роли городов как инновационных, финансовых, торговых, транспортных и логистических центров;

      3) формирование инфраструктуры развития креативных индустрий;

      4) реализация туристского потенциала;

      5) стимулирование создания новых "точек роста" за счет повышения инвестиционной привлекательности пригородных территорий.

      В рамках данных направлений будут обеспечены формирование высокотехнологичных кластеров в области медицины, образования, "умных" и наукоемких производств (машиностроение, производство стройматериалов), а также развитие цифровой инфраструктуры, включая технологии "Smart City", Big Data, интернет-вещей.

      В Алматинской агломерации будут приняты меры по своевременной и качественной реализации проекта AlatauCity, включая создание интегрированного города G4 City.

      Также будет проведена работа по созданию креативных кластеров и развитию технологических IT-хабов, продвижению экспорта продукции креативных индустрий, а также развитию делового и событийного туризма.

      Перспективными направлениями экономической специализации крупных агломераций будут:

      Город Алматы

      Является крупным финансовым, торговым, культурным, туристическим, транспортно-логистическим центром страны. Экономику города формируют услуги, торговля, туризм, транспорт и логистика. Город станет катализатором инноваций, извлекая выгоду из своей включенности в глобальные цепочки добавленной стоимости, а также высокой концентрации специализированных научно-исследовательских институтов, международных компаний и провайдеров.

      Город Астана

      Перспективной специализацией будет оказание административных, деловых, финансовых, медицинских и образовательных услуг. Свое развитие получат креативные индустрии, инновации, сфера высокотехнологичных товаров и услуг, ориентированных на экспорт.

      В целом будут приняты меры по подготовке кадров для экономики, касающиеся всех макрорегионов страны. Подготовка кадров будет осуществляться с непосредственным участием МИО и предприятиями на местах в тесной взаимосвязи с организациями высшего и послевузовского образования.

5.3. Совершенствование механизмов реализации региональной политики

      В рамках совершенствования механизмов реализации региональной политики Республики Казахстан внимание будет уделено усилению межведомственного взаимодействия между Аппаратом Правительства Республики Казахстан, центральными государственными и местными исполнительными органами, повышению бюджетной самостоятельности регионов, внедрению новых механизмов координации внутренних перемещений (ротации) государственных служащих, улучшению управления данными государственного сектора, а также совершенствованию системы ежегодной оценки эффективности деятельности центральных государственных и местных исполнительных органов.

      Усиление межведомственного взаимодействия

      Системная координация вопросов регионального развития осуществляется на двух уровнях - стратегическом и оперативном:

      1. Проектный офис по региональной политике (далее – Проектный офис) является консультативно-совещательным органом под председательством Заместителя Премьер-Министра Республики Казахстан с участием депутатов Парламента Республики Казахстан, заместителей первых руководителей центральных государственных и местных исполнительных органов, представителей политических партий и экспертного сообщества, который отвечает за стратегическое управление и контроль за реализацией региональной политики.

      В рамках поставленных целей на Проектный офис возлагаются следующие задачи:

      1) контроль и координация реализации стратегических и программных документов по региональному развитию;

      2) выработка предложений по корректировке региональной политики и совершенствованию механизмов ее реализации;

      3) выработка предложений и мер по формированию комфортной городской среды.

      В рамках Проектного офиса могут создаваться подгруппы, которые будут рассматривать актуальные вопросы по региональному развитию.

      2. Офис региональных инициатив при Аппарате Правительства Республики Казахстан (далее – Офис инициатив) является исполнительным органом, который содействует эффективной практической реализации регионального политики на уровне Правительства (оперативное взаимодействие с регионами, организационная, методическая и административная поддержка регионов).

      К основным задачам Офиса инициатив относятся:

      представление интересов регионов на центральном уровне в Аппарате Правительства Республики Казахстан;

      содействие согласованной реализации региональной и отраслевых (секторальных) политик, в том числе через организацию и контроль качества декомпозиции целей вышестоящих документов Системы государственного планирования, а также отраслевых (секторальных) концепций, национальных проектов, доктрин (стратегий), комплексных планов на региональный уровень (планы развития областей и городов) с учетом реальных возможностей местных исполнительных органов и социально-экономических особенностей регионов;

      содействие синхронизации бюджетных программ и инвестиционных проектов регионов со стратегическими и другими документами Системы государственного планирования на центральном уровне;

      определение базового перечня наиболее значимых целевых показателей эффективности для каждого региона с разработкой совместного плана по достижению поставленных результатов;

      оказание методической поддержки регионам со стороны центральных государственных органов в части рекомендаций по механизмам реализации принятых на центральном уровне решений и инициатив;

      рассмотрение и решение неурегулированных межведомственных вопросов и разногласий между центральными государственными и местными исполнительными органами;

      координация межрегионального сотрудничества;

      организация проектной деятельности, включая обеспечение ведения проектов в информационной системе проектного управления "Битрикс", в рамках реализации настоящей Концепции.

      На региональном уровне обеспечение своевременного и эффективного взаимодействия по вопросам реализации региональной политики с Офисом инициатив, а также центральными государственными органами будет осуществляться в соответствии с утвержденным распределением обязанностей (функциональные направления деятельности) между заместителями акимов и руководителями аппаратов акимов регионов, городов республиканского значения и столицы.

      Кроме того, будет проведен анализ действующего законодательства на предмет передачи функций местного значения от центральных государственных органов на региональный уровень.

      В настоящее время при ротации политических государственных служащих и служащих корпуса "А" уполномоченный орган по делам государственной службы осуществляет координацию, предоставляя информацию о вакансиях в других государственных органах.

      В свою очередь ротация административных государственных служащих корпуса "Б" также осуществляется, однако преимущественно в пределах одного государственного органа, носит внутренний характер и не сопровождается централизованной координацией, что не позволяет в полной мере обеспечивать потребности регионов в квалифицированных кадрах.

      С целью повышения эффективности ротации и устранения дефицита кадров в регионах предлагается усовершенствовать порядок ротации корпуса "Б" пут ем внедрения централизованного механизма координации по аналогии с практикой, применяемой в отношении корпуса "А" и политических служащих.

      Это позволит организовывать перемещения по направлениям "центр – регион" и "регион – центр" с учетом потребностей в персонале и обеспечит более сбалансированное распределение кадров в системе государственной службы.

      Повышение бюджетной самостоятельности регионов

      Дальнейшее повышение уровня бюджетной самостоятельности регионов будет осуществляться поэтапно путем полноценного внедрения блочного бюджетирования по итогам и с учетом результатов реализации пилотного проекта, а также укрепления доходной части местных бюджетов за счет:

      расширения налоговой базы через реализацию новых инвестиционных проектов, направленных на раскрытие экономического потенциала регионов (привлечение частных инвестиций, открытие новых производств) в рамках настоящей Концепции;

      более рационального распределения доходов местных бюджетов через обязательное применение минимальных стандартов и СРС для населенных пунктов (для сокращения критических разрывов и более равномерного развития регионов);

      дальнейшей поэтапной фискальной децентрализации с учетом реформ налогово-бюджетной политики (для снижения зависимости местных бюджетов от трансфертов из республиканского бюджета);

      а также иных системных мер, принимаемых для снижения уровня теневой экономики, развития МСБ и другое.

      Будет рассмотрена возможность укрепления бюджета четвертого уровня за счет расширения источников доходов путем передачи налогов и платежей на четвертый уровень бюджета, а также пересмотра механизма распределения бюджета.

      Улучшение системы управления данными государственного сектора

      В рамках дальнейшего развития национальной статистической системы будет обеспечена ее поэтапная трансформация в национальную экосистему государственных данных.

      В качестве основы для развития национальной экосистемы данных будет применен опыт системы государственной статистики, которая обладает законодательным статусом уполномоченного органа в области государственной статистики, накопленным большим объемом структурированных данных и доступом к базам данных государственных органов и организаций, включая первичные, административные и персональные данные.

      При этом компетенции уполномоченного органа в области государственной статистики будут усилены в части обеспечения методологического и консультативного сопровождения государственных органов по вопросам сбора, обработки данных, включая данные по уровню обеспеченности регионов объектами и услугами в соответствии с СРС, беспрепятственного доступа к ИС, в том числе ограниченного доступа.

      На основе скоординированной с МЦРИАП единой политики управления данными будет создана их целевая архитектура на базе национальных регистров, что унифицирует разрозненные источники данных, исключит дублирующий ввод и сбор данных.

      МЦРИАП будут обеспечены координация по формированию и наполнению национальных регистров качественными данными, а также их последующая автоматизация. При этом оценка качества, осуществляемая контролерами данных, остается за БНС АСПР.

      Для сбора и обработки административных данных необходимо создать систему автоматизированного сбора и обработки административных данных.

      Также будут приняты меры по созданию на базе "Цифровой карты семьи" модуля "Похозяйственный учет" Министерства труда и социальной защиты населения (далее – МТЗСН). Данная инициатива направлена на оптимизацию текущего подхода по ведению похозяйственного учета, при котором одни и те же данные собираются и передаются в разные государственные органы. Это позволит снизить нагрузку на акимов поселков, сел и сельских округов, а также обеспечить переход на современные методы сбора данных.

      При этом методология ведения похозяйственного учета остается в компетенции уполномоченного органа в области государственной статистики.

      Также будут приняты меры по созданию на базе цифровой карты семьи модуля "Цифровое рабочее место акима сельского округа".

      В целом для снижения высокой административной нагрузки на местные исполнительные органы (из-за неоднократно запрашиваемой центральными государственными органами однотипной информации) и оптимизации процесса обмена данными будут приняты меры по консолидированному сбору и предоставлению статистической и ведомственной отчетности соответствующим пользователям из единого источника – Национальной экосистемы данных.

      Совершенствование системы оценки деятельности государственных органов

      В рамках совершенствования системы оценки деятельности государственных органов будут приняты следующие меры:

      актуализация перечня целевых индикаторов, достижение которых закреплено за МИО,

      закрепление за курирующим заместителем первого руководителя региона персональной ответственности за достоверность и сбор данных в рамках формирования отчетной информации по достижению целей планов развития регионов;

      применение SMART-критериев при оценке с учетом региональной специфики и индикаторов качества жизни (с фокусом на СРС), на которые МИО имеет непосредственное влияние, исключая цели с размытой зоной ответственности;

      обеспечение методологической поддержки местных исполнительных органов при сборе данных и анализе целевых показателей деятельности (со стороны Офиса инициатив);

      предоставление возможности корректировки заниженных/заведомо достижимых показателей в уведомительном характере.

      Организация эффективного государственного управления на региональном уровне

      Приоритетными направлениями реформирования региональной политики станут организация эффективного государственного управления на уровне сельских округов, поселков, городов районного значения, прежде всего его институциональное и функциональное укрепление.

      Так, в рамках административной реформы проводится работа по децентрализации системы государственного управления, направленная на расширение полномочий местных исполнительных органов.

      По итогам работы по разграничению функций и полномочий между уровнями государственного управления с 2026 года будет расширен перечень закрепляемых за районными (городами областного значения) уровнями управления функций в социально-культурной сфере, включая образование и здравоохранение, области агропромышленного комплекса и ветеринарии и по вопросам местного значения.

      В целях продолжения политики децентрализации с развитием и усилением институтов государственного управления на региональном уровне будет расширен перечень закрепляемых за ними функций.

      Решение по данному вопросу будет принято по результатам анализа действующего законодательства и готовности местных исполнительных органов.

Раздел 6. Целевые индикаторы и ожидаемые результаты

Целевые индикаторы

2025

2026

2027

2028

2029

2030

Ответственный исполнитель

1

2

3

4

5

6

7

8

1) уровень обеспеченности социальными благами и услугами в соответствии с СРС, %








город

91,6

92,7

93,9

95,2

96,0

96,5


село

66,6

67,6

68,7

69,8

71,0

71,7


в том числе:








Абай








город

89,4

89,8

90,3

90,8

91,3

92,0


село

57

57,3

58,4

59

59,6

60,0


Акмолинская








город

90,4

92,1

94,3

95,5

96,5

97


село

68,5

70,2

72,3

74,5

76,5

77


Актюбинская








город

83,3

84

84,7

85,4

86,1

86,8


село

71

73

75,5

77,5

79,5

80


Алматинская








город

92,5

94,0

95,3

96,5

98,5

99,0


село

70,9

74,3

77,6

81,0

84,3

85,0


Атырауская








город

94,6

96,5

97,7

98

98,5

98,9


село

72,7

74,9

76,4

77,3

78,2

78,5


Западно-Казахстанская








город

93,2

93,7

94,2

94,9

95,6

96,1


село

60,6

60,9

61,4

62,1

62,8

63


Жамбылская








город

88,9

89,7

91,0

92,5

94,7

95,6


село

70,7

71,3

72,0

72,7

73,5

73,8


Жетісу








город

94,0

95,1

96,2

97,5

98,5

98,9


село

65,9

66,5

67,1

68,3

69,2

69,6


Карагандинская








город

91,5

91,9

92,2

92,7

93,1

93,3


село

62,1

62,3

62,5

62,7

62,9

63,1


Восточно-Казахстанская








город

91,9

94

96,1

98,2

100

100


село

60,5

61,7

63

64,2

65,5

65,8


Костанайская








город

93,3

94,3

95,3

96,3

97,3

98,3


село

71,2

73,1

75,1

77,1

79,6

80


Кызылординская








город

94,2

95,3

96,4

97,3

98,2

98,6


село

68,9

70,1

71,4

72,6

73,9

74,5


Мангистауская








город

91,5

92,4

93,3

94,5

96

96,5


село

75,3

76,8

78,4

79,9

81,5

81,9


Павлодарская








город

94,7

94,9

95,1

95,3

95,5

95,7


село

66,6

66,8

67

67,2

67,5

67,7


Северо-Казахстанская








город

88,5

89,5

91,5

93,5

95

95,7


село

65,7

66,3

66,8

67

67,5

67,9


Туркестанская








город

92,0

93,0

94,0

95,0

96,0

97


село

65,0

65,5

66,0

66,5

67,0

67,3


Ұлытау








город

90,4

91,9

93,4

94,9

96,4

96,8


село

59,9

60,6

61,3

62,2

63,1

63,5


Астана

90,0

93,0

96,0

99,0

100

100


Алматы

89,9

91,0

92,0

93,0

93,9

93,4


Шымкент

91,6

93,6

95,5

97,5

98,5

99,5


2) средний уровень износа сетей тепло-, электро-, водоснабжения и водоотведения, %

52,0

49,0

45,3

42,8

40,3

40,0


3) доля дорог местного значения в нормативном состоянии, %








в том числе:








Абай

88

89

90

91

95



Акмолинская

90

91

92

93

95



Актюбинская

80

82

85

88

95



Алматинская

94

95

95

96

97



Атырауская

78

83

86

88

95



Западно-Казахстанская

56

62

67

75

95



Жамбылская

99

99

99

99

99



Жетісу

94

95

96

97

98



Карагандинская

95

96

97

98

98



Восточно-Казахстанская

94

95

97

98

98



Костанайская

89

91

92

93

95



Кызылординская

92,5

93,5

95,0

96,0

97,0



Мангистауская

97,5

98

98

99

99



Павлодарская

95

96

97

97,5

98



Северо-Казахстанская

86

89

91

92

95



Туркестанская

94

95

96

97

98



Ұлытау

93

94

96

97

98



Астана

-

-

-

-

-



Алматы

-

-

-

-

-



Шымкент

-

-

-

-

-



4) охват домохозяйств доступом к высокоскоростному Интернету ( %)

50

55

60

70

95

100 %


5) темпы реального роста ВРП регионов страны к предыдущему году, %

105,6

105,4

105,5

105,1

105,6



в том числе:








Абай

103,8

104,0

104,2

104,4

104,6



Акмолинская

102,5

103,6

104,0

104,3

105,0



Актюбинская

102,0

103,1

103,1

103,1




Алматинская

106,2

105,6

105,6

105,3

105,7



Атырауская

103,5

103,2

102,8

102,8

103,0



Западно-Казахстанская

101,1

101,5

101,8

102,0

102,5



Жамбылская

102,9

103,0

103,3

103,6

103,7



Жетісу

103,8

104,2

104,7

105,3

105,8



Карагандинская

103,7

104,4

104,9

105,2

105,7



Восточно-Казахстанская

106,1

106,1

106,5

106,8

107,1



Костанайская

102,6

102,6

102,7

102,5

103,0



Кызылординская

102,6

102,7

102,6

102,8

103,0



Мангистауская

100,4 %

101,4 %

102,3 %

104,1 %




Павлодарская

102,0

102,6

102,6

102,8

102,9



Северо-Казахстанская

106,5

107,4

107,6

108,0

108,3



Туркестанская

105,3

105,6

105,9

106,1

106,6



Ұлытау

102,5

103,6

104,0

104,3

104,7



Астана

106,2

106,5

106,8

107,0

107,2



Алматы

106,4

105,6

105,7

105,9

105,6



Шымкент

105,9

105,8

106,0

106,0

106,0



6) объем инвестиций в основной капитал, млрд тенге

22749,2

28087,5

35155,1

43798,9

54184



в том числе:








Абай

880,4

1087,9

1335,3

1796,5

2204,3



Акмолинская

1013

1200

1472,9

1816,2

2228,4



Актюбинская

1597,4

2021,7

2481,5

3059,8

3754,3



Алматинская

1351,9

1589,9

1951,5

2406,3

2952,5



Атырауская

1 606,0

1 803,0

2 060,0

2 640,0

2 685,0



Западно-Казахстанская

841

1051,2

1290,3

1591

1952,1



Жамбылская

826,4

1000,5

1228

1514,3

1857,9



Жетісу

573,5

676,9

830,8

1024,5

1257



Карагандинская

1519

1898,7

2330,5

2873,7

3525,9



Костанайская

781

1003,8

1232,1

1519,3

1864,1



Кызылординская

631,4

789,2

1068,7

1317,8

1616,9



Мангистауская

1410,3

1662,9

2241,1

2913,4

3574,7



Павлодарская

1110,7

1413,3

1734,7

2289

3000



Северо-Казахстанская

650,2

775,2

951,5

1173,3

1550



Туркестанская

1427,1

1783,9

2219,5

2736,8

3358



Ұлытау

351

426,3

523,2

645,2

791,6



Восточно-Казахстанская

1065

1256,3

1542

1901,4

2333



Астана

2719,7

3399,6

4272,7

5268,6

6464,3



Алматы

2805,4

3556,7

4365,6

5383,1

6604,8



Шымкент

1194,8

1493,5

2083,2

2568,7

3294,2



7) доля ВДС МСП в ВВП – 40 %

37,0

38,0

38,5

39,0

39,5



в том числе:

18,4

18,9

19,3

19,7

20,1



Абай

26,7

27,0

27,4

27,9

28,3



Акмолинская

34,9

35,3

35,8

36,5

37,1



Актюбинская

43,6

43,3

43,5

44,1

44,9



Алматинская

22,3

22,5

22,8

23,6

24,3



Атырауская

21,6

22,6

23,3

23,6

24,3



Западно-Казахстанская

25,4

25,5

25,8

26,0

26,4



Жамбылская

33,5

33,6

33,8

33,9

34,0



Жетісу

22,8

23,7

24,6

25,6

26,6



Карагандинская

18,4

18,9

19,3

19,7

20,1



Костанайская

30,2

31,2

32,0

32,9

33,6



Кызылординская

20,7

21,2

21,6

22,2

22,7



Мангистауская

28,1

28,7

29,4

30,2

30,9



Павлодарская

21,8

22,2

22,5

22,9

23,2



Северо-Казахстанская

25,9

26,3

26,7

27,1

27,4



Туркестанская

29,0

29,7

30,6

31,5

32,5



Ұлытау

5,8

6,2

6,8

7,4

8,0



Восточно-Казахстанская

24,4

25,2

26,1

27,0

27,8



Астана

61,7

62,2

62,5

62,6

62,6



Алматы

59,8

60,7

61,5

62,4

63,2



Шымкент

46,3

49,7

53,9

58,7

64,2



8) количество качественных рабочих мест, тысяч человек

2 847

3 085

3 324

3 562

3 801



в том числе:








Абай

69

71

74

76

80



Акмолинская

116

126

136

148

158



Актюбинская

148

161

174

187

200



Алматинская

113

125

136

148

160



Атырауская

129

141

153

164

175



Западно-Казахстанская

103

113

122

131

141



Жамбылская

115

124

134

143

152



Жетісу

83

88

95

101

107



Карагандинская

169

180

189

199

209



Восточно-Казахстанская

108

112

118

122

127



Костанайская

123

130

136

144

151



Кызылординская

93

100

108

115

123



Мангистауская

116

130

142

154

166



Павлодарская

111

116

121

125

131



Северо-Казахстанская

75

78

81

85

88



Туркестанская

174

191

207

224

241



Ұлытау

33

35

37

39

40



Астана

296

326

354

384

412



Алматы

553

610

668

725

783



Шымкент

120

128

139

148

157



9) уровень централизованного и автоматизированного сбора данных при формировании аналитической отчетности по регионам, %

25

50

70

80

90

100

МЦРИАП,
БНС АСПР, центральные государственные органы

      ___________________________________________________________________

  Приложение к Концепции
регионального развития
Республики Казахстан
на 2025 – 2030 годы

План действий по реализации Концепции регионального развития Республики Казахстан на 2025 – 2030 годы

№ п/п

Наименование реформ /основных мероприятий

Форма завершения

Срок завершения

Ответственные исполнители

Объем финансирования

Источники финансирования

1

2

3

4

5

6

7

Направление 1 Равномерное обеспечение населения базовой инфраструктурой (МНЭ, ИЭИ) и комфортной городской средой
Целевой индикатор 1. Уровень обеспеченности социальными благами и услугами в соответствии с СРС: город – 96,5 %, село – 71,7 %
Целевой индикатор 2. Средний уровень износа сетей тепло-, электро-, водоснабжения и водоотведения, %
Целевой индикатор 3. Доля дорог местного значения в нормативном состоянии, %
Целевой индикатор 4. Охват домохозяйств доступом к высокоскоростному Интернету, %

Сокращение разрывов и повышение обеспеченности базовой инфраструктурой

1.

Внесение изменений и дополнений в Правила разработки системы региональных стандартов для населенных пунктов и Правила проведения мониторинга системы региональных стандартов для населенных пунктов

приказ МНЭ

август 2025 года

МНЭ, АО "ИЭИ" (по согласованию)

не требуется

не требуются


1

2

3

4

5

6

7

2.

Проведение ежегодного мониторинга на соответствие населенных пунктов страны требованиям СРС

информация в МНЭ

ежегодно,
2025–2030 годы

акиматы областей, городов Астаны, Алматы и Шымкента, МНЭ

не требуется

не требуются

3.

Создание единой цифровой платформы для мониторинга социально-экономического развития и обеспеченности населенных пунктов страны объектами и услугами в соответствии с СРС

информация в АПр

4-квартал 2025 года

МНЭ, МФ, АО "ЦЭФ" (по согласованию), МЦРИАП

не требуется

не требуются

4.

Определение перечня объектов базовой инфраструктуры в регионе, демонстрирующих наибольшее отставание от среднего уровня по республике, в соответствии с требованиями СРС (включая объекты с подтвержденным финансированием и перспективные)

региональные перечни объектов

ежегодно,
2025–2030 годы

акиматы областей, городов республиканского значения и столицы

не требуется

не требуются

5.

Проведение ежегодного мониторинга реализации рекомендаций национального рейтинга качества жизни в городах

информация в МНЭ

ежегодно,
2025–2030 годы

МНЭ, АО "ИЭИ" (по согласованию), акиматы областей, городов Астана, Алматы и Шымкента

не требуется

не требуются

6.

Создание дендрологических планов и уставов озеленения в рамках компетенции местных исполнительных органов по разработке Дендрологического плана согласно Типовым правилам создания, содержания и защиты зеленых насаждений населенных пунктов)

утвержденные планы и уставы

2026–2028 годы

акиматы областных центров, городов республиканского значения, столицы

не требуется

не требуются

7.

Формирование показателей по развитию озеленения в населенных пунктах с учетом количественных и качественных характеристик зеленых насаждений для последующего мониторинга и формирования KPI для МИО

информация в МПС

2-квартал 2026 года

акиматы областей, городов республиканского значения и столицы

не требуется

не требуются

8.

Разработка планов повсеместной реализации концепции Vision Zero с "нулевой терпимостью" к смертности на дорогах и сокращение аварийности в областных центрах и городах республиканского значения

информация в МПС
 

2-квартал 2026 года

акиматы областей, городов республиканского значения и столицы

не требуется

не требуются

9.

Внедрение дизайн-кодов, представляющих собой свод требований к визуальной составляющей городской среды

решения маслихатов

4-квартал 2027 года

акиматы областных центров, городов республиканского значения, столицы

не требуется

не требуются

10.

Реализация проекта "С дипломом в село"

отчет в МНЭ

декабрь 2025–2030 годов

акиматы областей

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

11.

Расширение сети дошкольных организаций

отчет в МНЭ
 

декабрь 2025–2028 годов

акиматы областей, городов республиканского значения, столицы

в пределах средств, предусмотренных в местных бюджетах

МБ

12.

Масштабирование опыта Актюбинской области по оснащению опорных и малокомплектных школ в СНП

информация в МНЭ

декабрь 2026 года

МП, МИО

в пределах средств, предусмотренных в местных бюджетах

МБ

13.

Строительство объектов первичной медико-санитарной помощи в сельской местности и их оснащение в рамках пилотного проекта "Модернизация сельского здравоохранения"

акт приемки объекта в эксплуатацию

декабрь 2025 года
 

МЗ, МИО

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

14.

Модернизация действующих и организация новых многопрофильных центральных районных больниц в рамках пилотного проекта "Модернизация сельского здравоохранения"

акт приемки объекта в эксплуатацию

декабрь 2026 года
 

МЗ, МИО

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

15.

Разработка и утверждение перспективных планов развития инфраструктуры здравоохранения регионов

постановление акимата

декабрь 2026 года

МИО, МЗ

не требуется

не требуются

16.

Обеспечение медицинскими услугами населения отдаленной и труднодоступной сельской местности через услуги медицинской авиации, передвижные медицинские комплексы и аптечные пункты в рамках Концепции развития инфраструктуры здравоохранения на 2024–2030 годы

информация в МНЭ

декабрь 2025–2030 годов

МЗ, МИО

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

17.

Строительство и ремонт 650 объектов культуры в СНП

акт приемки объекта в эксплуатацию

декабрь 2025–2027 годов

МКИ, МИО

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

18.

Строительство 100 быстровозводимых и малозатратных спортивных сооружений в сельской местности

акт приемки объекта в эксплуатацию

декабрь 2025–2027 годов

МТС, МИО

в пределах средств, предусмотренных в местных бюджетах

МБ, ГЧП и другие внебюджетные средства

19.

Строительство и развитие телекоммуникационной инфраструктуры (магистральные ВОЛС и точки доступа) в сельской местности, в том числе приграничных регионов (обеспечение качественным интернетом и мобильной связью для развития дистанционного образования, занятости, фриланса, онлайн-бизнеса и электронной коммерции) в рамках Концепции развития искусственного интеллекта на 2024 – 2029 годы

акт приемки объекта в эксплуатацию,

декабрь 2025–2029 годов

МЦРИАП

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

20.

Реализация мероприятий, обеспечивающих нормативное состояние дорог местного значения в рамках Концепции развития транспортно-логистического потенциала Республики Казахстан до 2030 года

акт приемки объекта в эксплуатацию

декабрь 2025–2030 годов

МТ, МИО, АО "НК "Казавтожол" (по согласованию)

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

21.

Создание пунктов приемов вторичного сырья твердых бытовых отходов с учетом экологической и экономической целесообразности

акт приемки объекта в эксплуатацию

декабрь 2025–2030 годов

МЭПР, МИО

в пределах средств, предусмотренных в местных бюджетах

МБ

22.

Строительство пожарных депо государственной противопожарной службы в СНП

акт приемки объекта в эксплуатацию

декабрь 2025–2030 годов

МЧС, МИО

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

23.

Установка сиренно–речевых устройств (СРУ) в СНП

акт приемки объекта в эксплуатацию

декабрь 2025–2030 годов

МЧС, МИО

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

24.

Увеличение мест для массового отдыха, туризма и спорта на водных объектах с созданием на них разрешенных и оборудованных мест для купания

отчет в МЧС

декабрь 2025–2030 годов

МИО

в пределах средств, предусмотренных в местных бюджетах

МБ

25.

Создание пожарных постов в СНП, где отсутствуют подразделения государственной противопожарной службы

отчет в МЧС

декабрь 2025–2030 годов

МИО

в пределах средств, предусмотренных в местных бюджетах

МБ

26.

Установление границ водоохранных зон и полос водных объектов

информация в МНЭ

декабрь 2025–2030 годов

МИО, МВРИ, МЭПР, МЧС

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

27.

Проведение модернизации и технического дооснащения внутренних и внешних автомобильных пунктов пропуска на казахстанско-российской и казахстанско-кыргызской, казахстанско-китайской, казахстанско-узбекской и казахстанско-туркменской границах

отчет в МНЭ

Июль 2026–2030 годов

МФ, МТ, Пограничная служба КНБ (по согласованию), МИО приграничных областей

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

28.

Проведение берегоукрепления, дноуглубления и очистки участков русел рек, а также строительство, реконструкция гидротехнических сооружений

информация в МНЭ

декабрь 2025–2030 годов

МИО приграничных областей, МВРИ, МЭПР, МЧС,

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

29.

Принятие мер по минимизации рисков возникновения чрезвычайных ситуаций, а также охране территории от заноса и распространения заразных и экзотических болезней животных

информация в МНЭ

декабрь 2025–2030 годов

МСХ, МИО, МЗ, МЧС

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

30.

Проведение стадии процесса адаптации к изменению климата в соответствии со статьей 314 Экологического кодекса Республики Казахстан

информация в МЭПР

ежегодно,
2026–2030 годы

МСХ, МВРИ, МЧС, акиматы областей, городов Астаны, Алматы и Шымкента

не требуется

в рамках предусмотренных бюджетных средств местных исполнительных органов, привлечение инвестиций

Направление 2 Сбалансированное экономическое развитие регионов (реализация экономического потенциала)
Целевой индикатор 5. Темпы реального роста ВРП регионов страны, к предыдущему году, %
Целевой индикатор 6. Объем инвестиций в основной капитал, млрд тенге
Целевой индикатор 7. Доля ВДС МСП в ВВП, %
Целевой индикатор 8. Количество качественных рабочих мест, тысяч человек

Содействие раскрытию экономического потенциала

31.

Формирование региональных перечней проектов на 2025 – 2030 годы, направленных на:
расширение действующих и создание новых производств в сфере глубокой переработки
в нефтегазовом секторе, горнодобывающей промышленности и сельском хозяйстве с развитием пояса МСБ вокруг крупных предприятий;
расширение действующих и создание новых производств готовой продукции в обрабатывающей промышленности с акцентом на увеличение добавленной стоимости, локализацию и максимальную переработку отечественного сырья внутри страны;
раскрытие и реализацию транспортно-логистического потенциала регионов (в том числе приграничных регионов);
реализацию туристского потенциала регионов, включая развитие туристской и сервисной инфраструктуры на объектах (в том числе приграничных регионов)

региональные пулы проектов

3-квартал 2025 года

МНЭ, АО "НК "Kazakh Invest" (по согласованию), центральные государственные органы, акиматы областей, городов республиканского значения и столицы

не требуется

не требуются

32.

Принятие мер по диверсификации в растениеводстве, включая увеличение ассортимента выращиваемых культур (лен, рожь, овес, рапс, подсолнечник), повышение урожайности, поддержку переработки сельхозпродукции и кооперации фермеров через субсидии и гранты

информация в МСХ

3-квартал 2025 года

МСХ, акиматы Акмолинской, Костанайской, Северо-Казахстанской областей

не требуется

не требуются

33.

Разработка и утверждение планов развития районов (городов областного значения) на 2026 – 2030 годы

решение маслихата

декабрь 2025 года

акиматы районов, городов областного значения

не требуется

не требуются

Создание специализированных факторов для развития производств

34.

Принятие мер по развитию инфраструктуры для бизнеса в промышленности и АПК

информация в АПр

ежегодно, 2025–2030 годы

МПС, МСХ, МНЭ,
акиматы
областей,
городов
Астаны,
Алматы и Шымкента

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

35.

Рассмотрение вопроса по созданию МПЗ (строительство и реконструкция готовых производственных помещений по принципу Ready-built factory)

информация в МНЭ

1-квартал 2026 года

МПС, акиматы
Атырауской, Актюбинской, Западно-Казахстанской, Мангистауской областей

не требуется

не требуются

36.

Внесение изменений в Правила создания и функционирования малых индустриальных зон

приказ МПС

3-квартал 2025 года

МПС

не требуется

не требуются

37.

Принятие мер по созданию центров компетенций специалистов местных предприятий для содействия в освоении рынка нефтесервисных услуг и товаров для нефтегазовой отрасли

информация в МНЭ

1-квартал 2026 года

МЭ, акиматы Атырауской, Актюбинской, Западно-Казахстанской, Мангистауской областей

не требуется

не требуются

38.

Принятие мер по созданию базовых центров для содействия в подготовке и проведении сертификации по международным стандартам API и ASME с инфраструктурой испытания оборудования и представительствами сертифицирующих органов как BureauVeritas, TUV

информация в АПр

1-квартал 2026 года

МПС, акиматы Атырауской, Актюбинской, Западно-Казахстанской, Мангистауской областей

не требуется

не требуются

39.

Принятие мер по формированию высокотехнологичных кластеров в области медицины и образования

информация в АПр

1-квартал 2026 года

МЗ, МНВО, акиматы областей,
городов Астаны, Алматы и Шымкента

не требуется

не требуются

40.

Реализация проекта AlatauCity

информация в АПр

2025–2030 годы
ежегодно

МНЭ, МПС, МФ, МИД, МТС, МЗ, МТ, МНВО, МЦРИАП, АО "Казахтелеком" (по согласованию), акиматы Алматинской области и города Алматы

не требуется

не требуются

41.

Принятие мер по стимулированию добровольной сельскохозяйственной кооперации, охватывающей производство, переработку, хранение и сбыт сельскохозяйственной продукции

информация в МНЭ

1-квартал 2026 года

МСХ, акиматы области Жетісу, Алматинской, Жамбылской, Туркестанской областей

не требуется

не требуются

42.

Принятие мер по созданию ирригационных кондоминиумов

информация в МВРИ

2026–2030 годы

акиматы Алматинской, Жамбылской, Кызылординской Туркестанской областей

не требуется

не требуются

43.

Проработка мер по развитию ротационного выпаса скота, стимулированию выращивания кормовых культур и водосбережения

информация в МНЭ

1-квартал 2026 года

МСХ, акиматы области Жетісу, Алматинской, Жамбылской, Туркестанской областей

не требуется

не требуются

44.

Принятие мер по инфраструктурному обустройству населенных пунктов, прилегающих к центрам агломераций (развитие инженерной и транспортной инфраструктуры)

информация в МНЭ

3-квартал 2025 года

акиматы
Акмолинской, Алматинской, Туркестанской, Актюбинской, Карагандинской областей и
городов
Астаны,
Алматы, Шымкента

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

45.

Развитие трансграничных торговых и транспортно-логистических и оптово-распределительных центров в приграничных зонах

информация в МНЭ

декабрь 2025–2027 годов

МИО приграничных областей

не требуется

не требуются

46.

Создание условий для эффективного сельскохозяйственного производства и развития сельхозкооперации в приграничных районах

информация в МНЭ

декабрь 2025–2027 годов

МСХ, МНЭ, МИО приграничных областей

не требуется

не требуются

Диверсификация экономики моно- и малых городов, СНП

47.

Обеспечение дифференцированного подхода к мерам государственной поддержки развития моногородов

информация в АПр

3-квартал 2025 года

МНЭ, акиматы Акмолинской, Актюбинской, Атырауской, Мангистауской, Западно-Казахстанской, Костанайской,
Карагандинской, Павлодарской, Восточно-Казахстанской областей и областей Абай, Ұлытау

не требуется

не требуются

48.

Проработка вопроса реализации транспортно-логистического потенциала моногородов, создание логистических центров в моногородах, расположенных вдоль крупных транспортных коридоров

информация в МНЭ

2025–2026 годы

МТ, акиматы областей Абай, Ұлытау, Западно-Казахстанской, Атырауской, Мангистауской, Актюбинской, Костанайской, Карагандинской, Туркестанской, Акмолинской, Восточно-Казахстанской, Павлодарской областей

не требуется

не требуются

49.

Принятие мер по развитию ремесленничества, народных промыслов в малых городах и СНП посредством внедрения механизмов субсидирования

информация в МНЭ

1-квартал 2026 года

акиматы областей

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

50.

Организация музыкальных фестивалей, этнофестивалей, айтысов, спортивных соревнований, танцевальных и певческих конкурсов, в том числе детских, конкурсов самодеятельности гастрономических праздников (ярмарок) в сельской местности на областном и республиканском уровнях

отчет в МНЭ

декабрь 2025–2030 годов

МКИ, МИО

не требуется

не требуются

51.

Разработка и реализация мероприятий, направленных на повышение интереса к местным памятникам исторической эпохи с разработкой туристических маршрутов к ним

отчет в МНЭ

декабрь 2025–2030 годов

МИО, МКИ

не требуется

не требуются

52.

Популяризация аграрных профессий (пиар-кампании, проведение конкурсов AgroSkills и так далее)

медиа-план

декабрь 2025–2030 годов

МКИ, МСХ, МТСЗН, акиматы областей

не требуется

не требуются

53.

Внесение изменений в правила микрокредитования в СНП и малых городах по проекту "Ауыл аманаты"

приказ МНЭ

3-квартал 2025 года

МНЭ, АО "ИЭИ" (по согласованию)

не требуется

не требуются

54.

Разработка и утверждение инструкции по проведению скрининга СНП по определению экономической специализации

приказ МНЭ

июль 2026 года

МНЭ, партия "AMANAT" (по согласованию)

не требуется

не требуются

55.

Внесение предложения по созданию МПЗ в СНП

информация в МНЭ

декабрь 2025 года

МПС, ФРП (по согласованию)

не требуется

не требуются

56.

Выдача микрокредитов в СНП в рамках проекта "Ауыл аманаты"

отчет в МНЭ

декабрь 2025–2030 годов

акиматы областей, МНЭ, МФ

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

57.

Реализация мероприятий по приоритетной поддержке субъектов малого и среднего бизнеса, зарегистрированных в приграничных районах, в рамках действующих программных документов

информация в МНЭ

декабрь 2025–2030 годов

акиматы приграничных областей

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

58.

Предоставление грантов жителям приграничных населенных пунктов на поддержку бизнес-инициатив, в том числе в сфере сельского хозяйства, а также обучения

отчет в МНЭ

декабрь 2025–2030 годов

МНЭ, МСХ, НПП "Атамекен" (по согласованию), МИО приграничных областей

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

59.

Выработка комплекса мер по созданию условий для развития туризма и трансграничных туристических маршрутов

Дорожная карта

декабрь 2025–2030 годов

МИО приграничных областей, МТИ, МТС

не требуется

не требуются

Направление 3 Совершенствование механизмов реализации региональной политики
Целевой индикатор 9. Доведение уровня централизованного и автоматизированного сбора данных при формировании аналитической отчетности по регионам к 2030 году до 100 %

60.

Выработка предложений по созданию единого координационного центра – Офиса региональных инициатив при Аппарате Правительства Республики Казахстан

предложения в АПр

Декабрь 2025 года

МНЭ

не требуется

не требуются

61.

Внесение изменений и дополнений в критерии определения потенциала СНП

приказ МНЭ

август 2025 года

МНЭ, АО "ИЭИ" (по согласованию)

не требуется

не требуются

62.

Реализация программы обучения сельских акимов

информация в МНЭ

декабрь 2025–2030 годов

МИО, АДГС (по согласованию)

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

63.

Выработка предложений по укреплению доходной части местных бюджетов за счет более рационального распределения доходов местных бюджетов через обязательное применение минимальных стандартов и СРС для населенных пунктов

предложения в МНЭ

Апрель 2026 года
 

МФ, акиматы областей, городов республиканского значения и столицы

не требуется

не требуются

64.

Выработка предложений по дальнейшему повышению бюджетной самостоятельности регионов через:
поэтапное внедрение блочного бюджетирования с учетом результатов реализации пилотного проекта в 2027 году дальнейшую поэтапную фискальную децентрализацию (с учетом реформ налогово-бюджетной политики)

предложения в АПр

2028-2030 годы

МНЭ (свод), МФ, заинтересованные центральные государственные органы, акиматы областей, городов республиканского значения и столицы

не требуется

не требуются

65.

Внесение изменений и дополнений в правовые акты Республики Казахстан по усилению компетенции уполномоченного органа в области государственной статистики в части:
обеспечения методологического и консультативного сопровождения государственных органов по вопросам сбора, обработки данных, включая данные по уровню обеспеченности регионов объектами и услугами в соответствии с СРС;
беспрепятственного доступа к ИС, в том числе ИС ограниченного доступа;
утверждения типовой методики формирования метаданных для применения государственными органами

правовые акты

январь 2027 года

АСПР (по согласованию), заинтересованные государственные органы, МИО

не требуется

не требуются

66.

Реализация прямой интеграции информационных систем БНС АСПР с ИС ГО и МИО

протоколы тестирования

декабрь 2025–2026 годов

БНС АСПР (по согласованию), МЦРИАП, заинтересованные государственные органы, МИО

в пределах средств, предусмотренных в республиканском бюджете

РБ

67.

Описание показателей и алгоритмов расчетов для осуществления сбора, обработки и мониторинга СРС

описание в системе метаданных

декабрь 2026 года

МНЭ, БНС АСПР, акиматы областей, городов республиканского значения и столицы

в пределах средств, предусмотренных в республиканском бюджете

РБ

68.

Предоставление инструмента по автоматизированному сбору и обработке административных данных

протоколы тестирования

июнь 2027 года

МЦРИАП, заинтересованные государственные органы, МИО

в пределах средств, предусмотренных в республиканском бюджете

РБ

69.

Обеспечение координации по формированию и наполнению национальных регистров данными, а также их последующей автоматизации

утвержденные перечни национальных регистров

ежегодно, 2025–2030 годы

МЦРИАП, заинтересованные государственные органы

в пределах средств, предусмотренных в республиканском бюджете

РБ

70.

Создание модуля "Цифровое рабочее место акима сельского округа" на базе цифровой карты семьи

разработанный модуль

декабрь 2025 года

МТСЗН, МНЭ, МЦРИАП, партия "Аманат" (по согласованию), БНС АСПР (по согласованию)

в пределах средств, предусмотренных в республиканском бюджете

РБ

71.

Разработка модуля "Похозяйственный учет" в информационной системе МТСЗН

разработанный модуль

Декабрь 2025 года

МТСЗН, МЦРИАП,
БНС АСПР (по согласованию)

в пределах средств, предусмотренных в республиканском бюджете

РБ

72.

Приведение категорий населенных пунктов в соответствие с требованиями Закона "Об административно–территориальном устройстве Республики Казахстан"

информация в МНЭ

декабрь 2025–2027 годов

МИО

в пределах средств, предусмотренных в республиканском и местном бюджетах

РБ, МБ

73.

Проработка вопроса введения надбавки к заработной плате жителям отдаленных приграничных сельских округов и особых норм подсчета трудового стажа для жителей отдаленных приграничных районов с экстремальными природно-климатическими условиями

информация в МНЭ

декабрь 2025 года

МИО приграничных областей, МТСЗН, МНЭ, МФ

не требуется

не требуются

74.

Проработка вопроса установления фиксированных квот для приграничных населенных пунктов при распределении бюджетных средств и расширения присутствия институтов развития и финансовых институтов в приграничных районах

отчет в МНЭ

декабрь 2025–2027 годов

МНЭ, НПП "Атамекен" (по согласованию), МИО приграничных областей

не требуется

не требуются

75.

Проработка вопроса переселения жителей из трудоизбыточных регионов в приграничные населенные пункты с предложением пересмотра перечня регионов расселения кандасов

информация в МНЭ

декабрь 2025–2027 годов

МТСЗН, МНЭ, МФ, МИО приграничных областей

не требуется

не требуются

76.

Анализ действующего законодательства на предмет передачи функций местного значения на региональный уровень

предложение в АПр

май
2026 года

МНЭ, центральные государственные органы, МИО

не требуется

не требуются

77.

Проработка вопросов по формированию законодательных поправок по децентрализации полномочий государственных органов

предложение в АПр

Сентябрь 2026 года

МНЭ, центральные государственные органы, МИО

не требуется

не требуются

      Примечание: расшифровка аббревиатур:

      ИС – информационная система

      СНП – сельские населенные пункты

      МСХ – Министерство сельского хозяйства Республики Казахстан

      НПП "Атамекен" – Национальная палата предпринимателей Республики Казахстан "Атамекен"

      СЭЗ – специальная экономическая зона

      МНВО – Министерство науки и высшего образования Республики Казахстан

      МЗ – Министерство здравоохранения Республики Казахстан

      МТЗСН – Министерство труда и социальной защиты населения Республики Казахстан

      МИО – местные исполнительные органы

      МБ – местный бюджет

      ИЗ – индустриальная зона

      АО "НК "КазАвтоЖол" – акционерное общество "Национальная компания "КазАвтоЖол"

      АО "Казахтелеком" – акционерное общество "Казахтелеком"

      МТ – Министерство транспорта Республики Казахстан

      МФ – Министерство финансов Республики Казахстан

      МКИ – Министерство культуры и информации Республики Казахстан

      АДГС – Агентство Республики Казахстан по делам государственной службы

      ГО – государственные органы

      АО "НК "Kazakh Invest" – акционерное общество "Национальная компания "Kazakh Invest"

      НПА – нормативно-правовые акты

      МП – Министерство просвещения Республики Казахстан

      ФРП – Фонд развития промышленности

      МПС – Министерство промышленности и строительства Республики Казахстан

      МЧС - Министерство по чрезвычайным ситуациям Республики Казахстан

      СРС – система региональных стандартов

      РБ – республиканский бюджет

      АСПР – Агентство Республики Казахстан по стратегическому планированию и реформам

      БНС АСПР – Бюро национальной статистики Агентства Республики Казахстан по стратегическому

      планированию и реформам

      МТИ – Министерство торговли и интеграции Республики Казахстан

      МВРИ – Министерство водных ресурсов и ирригации Республики Казахстан

      МИД – Министерство иностранных дел Республики Казахстан

      ВОЛС – волоконно-оптическая линия связи

      МТС – Министерство туризма и спорта Республики Казахстан

      АПр – Аппарат Правительства Республики Казахстан

      МНЭ – Министерство национальной экономики Республики Казахстан

      МЦРИАП – Министерство цифрового развития, инноваций и аэрокосмической промышленности

      Республики Казахстан

      АО "ИЭИ" – акционерное общество "Институт экономических исследований"

      АО "ЦЭФ" – акционерное общество "Центр электронных финансов"

      МЭ – Министерство энергетики Республики Казахстан

      МЭПР – Министерство экологии и природных ресурсов Республики Казахстан

      АО "Samruk-Kazyna Construction" – акционерное общество "Samruk-Kazyna Construction"

      КНБ – Комитет национальной безопасности Республики Казахстан

      _____________________________________________________________

Қазақстан Республикасының өңірлік дамуының 2025 – 2030 жылдарға арналған тұжырымдамасын бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2025 жылғы 25 тамыздағы № 679 қаулысы

      Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:

      1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасының өңірлік дамуының 2025 – 2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі – Тұжырымдама) бекітілсін.

      2. Тұжырымдаманы іске асыруға жауапты орталық, жергілікті атқарушы органдар мен өзге де ұйымдар (келісу бойынша):

      1) Тұжырымдаманы іске асыру жөнінде қажетті шаралар қабылдасын;

      2) Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспарында көзделген іс-шаралардың уақтылы іске асырылуын қамтамасыз етсін;

      3) Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігіне есепті жылдан кейінгі жылғы 1 сәуірге дейін Тұжырымдаманың іске асырылу барысы туралы ақпарат беріп тұрсын.

      3. Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі есепті жылдан кейінгі жылғы 15 маусымға дейінгі мерзімде Қазақстан Республикасының Үкіметіне есепті жылы Тұжырымдаманы іске асыру қорытындысы туралы жиынтық ақпарат беріп тұрсын.

      4. Осы қаулының орындалуын бақылау Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігіне жүктелсін.

      5. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

      Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі
О. Бектенов

  Қазақстан Республикасы
Үкіметінің
2025 жылғы 25 тамыздағы
№ 679 қаулысымен
бекітілген

Қазақстан Республикасының өңірлік дамуының 2025 – 2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы

Мазмұны

      1-бөлім. Паспорт

      2-бөлім. Ағымдағы жағдайды талдау

      3-бөлім. Халықаралық тәжірибеге шолу

      4-бөлім. Өңірлерді дамыту пайымы

      5-бөлім. Негізгі қағидаттар мен тәсілдер

      6-бөлім. Нысаналы индикаторлар мен күтілетін нәтижелер

      Қосымша: Қазақстан Республикасының өңірлік дамуының 2025 – 2030 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспары

1-бөлім. Паспорт (негізгі параметрлер)

1. Атауы

Қазақстан Республикасының өңірлік дамуының 2025 – 2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы
 

2. Әзірлеу үшін негіздеме

1. Қазақстан Республикасының 2029 жылға дейінгі ұлттық даму жоспары
2. Мемлекет басшысының 2023 жылғы 1 қыркүйектегі "Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары" және 2024 жылғы 2 қыркүйектегі "Әділетті Қазақстан: заң мен тәртіп, экономикалық өсім, қоғамдық оптимизм" атты Қазақстан халқына жолдаулары

3. Әзірлеуші мемлекеттік орган

Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі

4. Бірлесіп орындаушы мемлекеттік органдар
 

Жергілікті атқарушы органдар (бұдан әрі – ЖАО)
Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі (бұдан әрі – АШМ)
Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі (бұдан әрі – ҒЖБМ)
Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі (бұдан әрі – ДСМ)
Қазақстан Республикасының Көлік министрлігі (бұдан әрі – КМ)
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі (бұдан әрі – Қаржымині)
Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігі (бұдан әрі – МАМ)
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері агенттігі (бұдан әрі – МҚІА)
Қазақстан Республикасының Оқу-ағарту министрлігі (бұдан әрі – ОМ)
Қазақстан Республикасының Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі (бұдан әрі – ӨҚМ)
Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі (бұдан әрі – СЖРА)
Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің Ұлттық статистика бюросы (бұдан әрі – СЖРА ҰСБ)
Қазақстан Республикасының Су ресурстары және ирригация министрлігі (бұдан әрі – СРИМ)
Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі (бұдан әрі – СІМ)
Қазақстан Республикасының Туризм және спорт министрлігі (бұдан әрі – ТСМ)
Қазақстан Республикасының Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі (бұдан әрі – ЦДИАӨМ)
Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар министрлігі (бұдан әрі – ЭТРМ)
Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігі (бұдан әрі – ЭМ)
Қазақстан Республикасының Төтенше жағдайлар министрлігі (бұдан әрі – ТЖМ)
Қазақстан Республикасының Сауда және интеграция министрлігі (бұдан әрі – СИМ)
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі (бұдан әрі – Еңбекмині)
 

5. Іске асыру мерзімдері

2025 – 2030 жылдар

2-бөлім. Ағымдағы жағдайды талдау

      Биыл Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 21 ақпанындағы № 812 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі аумақтық даму жоспарының қолданысы аяқталды.

      Ол іске асырылған кезеңде ел халқының саны 1,7 млн адамға өсті (2020 жылдың басындағы 18,6-дан 2024 жылдың басында 20,3-ке дейін), өмір сүру ұзақтығы 73,2 жастан 75,44 жасқа дейін өсті, урбандалу деңгейі 2020 жылғы 58,7  %-дан 2025 жылғы 63,0  %-ға дейін ұлғайды, жан басына шаққандағы ЖІӨ тиісінше 9,1 мың АҚШ долларынан 14,3 мың АҚШ долларына дейін артты.

      Инженерлік және көліктік инфрақұрылымды дамыту бойынша шаралар кешені іске асырылды. Мәселен, халықтың сумен жабдықтау қызметіне қолжетімділігі қалаларда 98  %-ға (2020 ж. – 97,5  %), ауылдарда 94,8  %-ға (2020 ж. – 87,7  %) дейін жетті, елдегі елді мекендерді газдандыру деңгейі 2020 жылғы 51,4  %-дан 2024 жылы 58,0  %-ға дейін едәуір өсті, 6,5 мың км жол реконструкцияланды.

      Қазақстан Республикасының ауылдық аумақтарын дамытудың 2023 – 2027 жылдарға арналған тұжырымдамасы қабылданды. "Ауыл – Ел бесігі" жобасын іске асыру басталды, нәтижесінде ауылдың инфрақұрылымы едәуір жақсарды. Ауылдық жерлерде мектептер, ауруханалар және басқа да әлеуметтік объектілерді салу мен жөндеу бойынша 6,8 мыңға жуық жоба іске асырылды. "Дипломмен ауылға" жобасын іске асыру жалғасуда.

      Индустриялық даму және агроөнеркәсіптік кешен (бұдан әрі – АӨК) үшін арнаулы факторларды (арнайы экономикалық және индустриялық аумақтар, өнеркәсіп алаңдары) әзірлеу жұмысы басталды.

      Дегенмен жалпы оң серпінге және қол жеткізілген нәтижелерге қарамастан, өңірлердің әлеуметтік-экономикалық жағдайындағы объективті айырмашылықтар олардың біркелкі дамымауына себеп болады.

      Мәселен, географиялық орналасуын, экономикалық мамандануын, нарықтық байланыстардың сипатын және халықтың орналасу жүйесін ескерсек, Қазақстан мынадай 5 макроөңірге бөлінеді:

      Батыс макроөңірі: Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан (бұдан әрі – БҚО), Қызылорда және Маңғыстау облыстары;

      Оңтүстік макроөңірі: Алматы, Жамбыл, Жетісу, Түркістан облыстары және Шымкент қаласы;

      Солтүстік макроөңірі: Ақмола, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстары;

      Орталық-Шығыс макроөңірі: Абай, Қарағанды, Павлодар, Ұлытау және Шығыс Қазақстан облыстары;

      Ірі агломерациялар: Астана және Алматы қалалары.

      Бүгінгі күні "өндіруші" өңірлер мен ірі агломерациялар елдің экономикалық өсуінің басты драйверлері болып табылады.

      Түйінді әлеуметтік-экономикалық параметрлер бойынша өңірлер арасында да, орташа республикалық деңгейге қатысты да едәуір алшақтық бар.

2.1. Өңірлердегі базалық инфрақұрылыммен қамтамасыз етілу

      Қазіргі уақытта өңірлерде халықты базалық инфрақұрылыммен және қалалық жайлы ортамен қамтамасыз ету деңгейінде айырма бар.

      Мысалы, Батыс макроөңірінде базалық инфрақұрылыммен (әлеуметтік, инженерлік, көліктік) қамтамасыз етілу жеткіліксіз әрі оның сапасы төмен деңгейде. Бұл туралы Өңірлік стандарттар жүйесіне (бұдан әрі – ӨСЖ) сәйкес елді мекендердің объектілермен және көрсетілетін қызметтермен (игіліктермен) қамтамасыз етілу мониторингінің нәтижелері айғақтайды.

      Ұлттық білім беру деректер қоры (ҰБДҚ) мәліметіне сәйкес елімізде барлығы 11 681 мектепке дейінгі ұйым (бұдан әрі – МДҰ) жұмыс істейді (мемлекеттік – 5 476, жекеменшік – 6 205), онда 986 422 бала тәрбиеленуде.

      Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің Ұлттық статистика бюросының мәліметіне сәйкес соңғы 5 жылда балалар санының (0–6 жас аралығындағы) айтарлықтай өсуі байқалады. Айталық, демографиялық және көші-қон процестері есебінен мектепке дейінгі жас саны Астана қаласында 20,6  %, Алматыда 14  %, Шымкентте 15,1  %, Маңғыстау облысында 11,2  % өсті. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту қызметтеріне деген сұраныстың артып отырғанын көрсетеді.

      Соңғы 5 жылда МДҰ желісі 8,9  %-ға өсті (2020 ж. – 10 650, 2021 ж. – 10 871, 2022 ж. – 11 104, 2023 ж. – 11 346, 2024 ж. – 11 681), оның ішінде жекеменшік МДҰ саны 26,5  %-ға артты (2020 ж. – 4 570, 2021 ж. – 4 973, 2022 ж. – 5 423, 2023 ж. – 5 791, 2024 ж. – 6 217), ал мемлекеттік МДҰ саны 10,1  %-ға азайды (2020 ж. – 6 080, 2021 ж. – 5 898, 2022 ж. – 5 681, 2023 ж. – 5 555, 2024 ж. – 5 470).

      Еліміздің мектептерінде барлығы 3,9 млн бала, оның ішінде ауылдық жерлерде 1,5 млн оқушы оқиды.

      Ауылдық жерлерде барлығы 5 221 мектеп, оның ішінде 2 635 шағын жинақталған мектеп немесе еліміздегі шағын жинақталған мектептердің жалпы санының 98,8  %-ы (2 668) жұмыс істейді. Бұл ретте ауылдық жерлерде мектептер саны (5,2 мың) көп болса да, ондағы оқушылардың жалпы саны 1,5 млн, бұл 2,3 млн бала оқитын қала мектептерінің көрсеткішінен төмен.

      2024 жылдың қорытындысы бойынша елдегі білім беру мектептерінің 19,0  %-ын күрделі жөндеу қажет. Ең жоғары көрсеткіш Атырау (45,1  %), Жамбыл (38,7  %) және Павлодар (36,9  %) облыстарында тіркелген.

      Білім беру мектептерімен қамтамасыз етілу бөлігінде Батыс макроөңірінде және Орталық-Шығыс өңірлерінде қанағаттанарлық күйдегі мектептердің (күрделі жөндеуді қажет етпейтін және жай-күйі авариялық болып табылмайтын) қазіргі мектеп санына және жаңа объектілерді салу қажеттігіне арақатынасы республикалық орташа деңгейден төмен (74,9  %). Атырау (42,1  %), Жамбыл (52,2  %), Павлодар (61,7  %) және Ақтөбе (64,8  %) облыстарында мектептермен қамтамасыз етілу деңгейі төмен екені байқалады.

      2024 – 2025 оқу жылында елде оқушы орындарының тапшылығы 270 мың бірлікті құрады. Алматы облысында (43,5 мың), Алматы қаласында (37,2 мың), Астана қаласында (29,3 мың), Түркістан облысында (26,7 мың) және Шымкент қаласында (21 мың) тапшылық деңгейінің жоғары екені байқалады. Халық өсімінің қазіргі көрсеткішін ескерсек, 2030 жылға қарай бүкіл ел бойынша тапшылық 1,0 млн орынға дейін ұлғаяды деп күтілуде.

      Мектептермен қамтамасыз етілу және оқушы орнының тапшылығы өңірлердегі білім сапасына әсерін тигізеді. PISA деректеріне сүйенсек, 2022 жылғы тестілеу нәтижелеріне сәйкес математика, оқу және жаратылыстану пәндері бойынша Түркістан (1 125 балл) және Маңғыстау (1 117 балл, 2019 жылғы дерек) облыстарының оқушылары ең төмен балл алған, ал орташа республикалық көрсеткіш 1 234 балл. Ең жақсы көрсеткіш Астана (1 328 балл) және Алматы (1 334 балл) қалаларында.

      Батыс өңірлерде күрделі жөндеуді қажет ететін мектепке дейінгі ұйымдар үлесінің жоғары екені (6,3  %-дан 13,9  %-ға дейін) байқалады, республика бойынша орташа көрсеткіш 6,1  %-ды құрайды (2024 жылғы деректер).

      2024 2025 оқу жылында республикада 44 мектеп, оның ішінде Абай облысында 2, Ақмола облысында 1, Ақтөбе облысында 2, Атырау облысында 7, Батыс Қазақстан облысында 16, Жамбыл облысында 1, Қарағанды облысында 3, Қызылорда облысында 4, Маңғыстау облысында 3, Түркістан облысында 1, Ұлытау облысында 3, Астана қаласында 1 мектеп авариялық күйде болды.

      Республика бойынша үш ауысымды мектептер саны 70 бірлікті құрайды (Ақтөбе облысы – 3, Алматы облысы – 30, Атырау облысы – 9, Жамбыл облысы – 1, Батыс Қазақстан облысы – 8, Маңғыстау облысы – 10, Павлодар облысы – 3, Түркістан облысы – 1, Солтүстік Қазақстан облысы – 1, Астана қаласы – 4).

      "Жайлы мектеп" ұлттық жобасы аясында оқушыларға жайлы, қауіпсіз әрі заманауи жағдай жасалатын мектептердің, оның ішінде ауылдық жерлерде, құрылысы жүргізілуде.

      Макроөңірлерде денсаулық сақтау объектілерінің сапасына қатысты ахуал әртүрлі. Алматы қаласында (26  %), Атырау (20,9  %) және Маңғыстау (20,7  %) облыстарында күрделі жөндеуді қажет ететін денсаулық сақтау мекемелерінің үлесі жоғары екені байқалады, ал елімізде орташа көрсеткіш 10,1  %-ды құрайды.

      Ауылдық елді мекендердің (бұдан әрі – АЕМ) әлеуметтік-экономикалық мониторингінің деректері бойынша 2023 жылы ауылдық жерлердегі денсаулық сақтау объектілерінің саны 5 025 бірлікті құрады.

      Бұл ретте 2 477 ауылда медициналық объектілер ыңғайластырылған үй-жайларда орналасқан, 2 224 ауылда олар 40 жылдан астам уақыт бұрын салынған.

      "Ауылда денсаулық сақтауды жаңғырту" пилоттық ұлттық жобасы шеңберінде 2024 жылдың қорытындысы бойынша 655 медициналық объектінің ішінде (оның ішінде 253 медициналық пункт, 160 дәрігерлік амбулатория және 242 фельдшерлік-акушерлік пункт) 361 медициналық-санитариялық алғашқы көмек объектісі аяқталып, пайдалануға берілген.

      Денсаулық сақтау ұйымдарының желісін жоспарлау және дамыту (күрделі жөндеу, реконструкциялау, салу) денсаулық сақтау инфрақұрылымын дамытудың өңірлік перспективалы жоспарларына сәйкес жүзеге асырылады.

      Көрсетілетін медициналық қызметтердің сапасы бойынша да өңірлер арасында теңгерімсіздік байқалады.

      Батыс және Оңтүстік макроөңірлерінде нәрестелердің шетінеу деңгейі республикалық орташа көрсеткіштен жоғары. Ақтөбе (9,64 жағдай), Ұлытау (8,82 жағдай) және Қостанай (8,73 жағдай) облыстарының көрсеткіштері ең нашар.

      Аналар өлім-жітімінің деңгейі Орталық-Шығыс және Солтүстік макроөңірлерінде, атап айтқанда Абай, Ақмола және Шығыс Қазақстан облыстарында да жоғары. Қазақстан Республикасы бойынша орташа көрсеткіш 2019 2023 жылдары 100 мың тірі туған нәрестеге шаққанда 24,7 жағдай болса, Ұлытау облысында 64,3 жағдайды, Атырау облысында 48,7 және Қостанай облысында 43,0 жағдайды құрады.

      Елдегі орташа өмір сүру ұзақтығы 75,44 жас болса, орташа өмір сүру ұзақтығы бойынша Алматы (78,78 жас) және Астана (78,52 жас) қалаларының көрсеткіштері жоғары. Төмен көрсеткіш Ұлытау (72,48 жыл), Шығыс Қазақстан (73,41 жыл) және Солтүстік Қазақстан облыстарында (73,68 жыл) тіркелген.

      Жол инфрақұрылымының сапасына келсек, елімізде орта есеппен қаладағы жолдардың 25  %-дан астамы және АЕМ жолдардың 57,4  %-ға жуығы қанағаттанарлықсыз күйде. Маңғыстау (77,2  %), Ақтөбе (51,1  %), Ақмола (45,9  %), Солтүстік Қазақстан (38,3  %) және Алматы (36,8  %) облыстарында қалалардағы жол сапасы көрсеткіштерінің төмен екені байқалады. Ең жақсы көрсеткіш Алматы (7,9  %) және Астана (8,2  %) қалаларында.

      Бүгінгі күні жергілікті жерлердегі жол сапасының төмен болуы ауылдық аумақтар арасында байланыстың әлсіз болуына және олардың экономикалық дамуына кедергі келтіреді.

      Қалалардың жолмен қамтамасыз етілуі бөлігінде қанағаттанарлық күйдегі жол ұзындығының жалпы жол ұзындығына және жаңа жол салу қажеттігіне арақатынасында Маңғыстау (18,9  %) және Ақтөбе (37,6  %) облыстарында алшақтық бар. Орта есеппен Қазақстан Республикасы бойынша қамтамасыз етілу шамамен 68,0  %-ды құрайды, ал ең үздік көрсеткіштер Алматы қаласында (87,5  %), сондай-ақ Ұлытау (87,3  %) және Павлодар облыстарында (85,2  %).

      АЕМ ішіндегі жолдардың сапасы бойынша Ақтөбе (62,5  %), Батыс Қазақстан (59,8  %) және Павлодар (49,2  %) облыстарының көрсеткіштері төмен. Жоғары көрсеткіш Ұлытау (18,9  %), Түркістан (21,4  %) және Жамбыл (23,1  %) облыстарында тіркелген.

      Батыс макроөңірінде ауылдарды жолдармен қамтамасыз ету көрсеткіштері төмен: Ақтөбе – 19,0  %, Батыс Қазақстан – 31,9  % және Маңғыстау – 47,1  %. Қазақстан Республикасы бойынша орташа алғанда қамтамасыз етілу шамамен 56  %-ды құрайды, ал ең жақсы көрсеткіштер Түркістан (71,4  %) және Жамбыл (70,1  %) облыстарында.

      Интернет желісіне қолжетімділікте қала мен ауыл арасында алшақтық бар. 2024 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанда кең жолақты Интернетпен қамту 93,6  %-ды құрайды. 3 өңірде қолжетімділік 90  %-дан төмен, бұлар – Ұлытау (78,7), Жетісу (84,5  %), Алматы (87,5  %) облыстары.

      2024 жылдың басында өңірлерде коммуналдық және энергетикалық инфрақұрылымның тозуы байқалады, бұл инфрақұрылымды жаңғыртуға инвестиция салуды талап етеді. Қазақстан Республикасы бойынша орта есеппен желілердің тозуы электрмен жабдықтауда 64,0  %-ды, су бұруда 55,9  %-ды және жылумен жабдықтауда 53,1  %-ды құрайды. Орталық-Шығыс макроөңірінде коммуналдық желілердің тозу деңгейі жоғары екені байқалады. Сумен жабдықтау желілерінің орташа тозуы 47-52  %-ды құрайды (республика бойынша орташа көрсеткіш – 40  %). Су бұру желілерінің тозуы орта есеппен 70  %-дан асады (56,6  % болатын Абай облысын қоспағанда). Жылумен жабдықтау желілерінің тозуы 80,5  % болатын Павлодар облысын қоспағанда, орташа республикалық көрсеткіштен асып, 58  %-66  %-ды құрайды.

      Солтүстік макроөңірінде электрмен жабдықтау желілерінің тозуы, әсіресе Солтүстік Қазақстан облысында (95  %) және Ақмола облысында (51  %) жоғары. Оңтүстік және батыс макроөңірлерінде де электрмен жабдықтау желілерінің тозуы жоғары: Алматы облысында – 88,8  %, Жетісу облысында – 87,0  %, Батыс Қазақстан облысында – 82,0  % және Ақтөбе облысында – 82,4  %. Алматы облысында да сумен жабдықтау (53,5  %) және су бұру (70,0  %) желілерінің тозуы жоғары деңгейде.

      Астанада коммуналдық желілердің тозуы шамамен 40  % (жылумен жабдықтау бойынша – 54,4  %), ал Алматы қаласында электрмен жабдықтау (88,8  %) және сумен жабдықтау желілерінің (54,3  %) тозу дәрежесі жоғары.

      2024 жылдың қорытындысы бойынша елдің барлық ауылдық елді мекендері бойынша электрмен жабдықтаумен қамтамасыз ету деңгейі 99  %-ды құрады. 3 облыста 14 АЕМ электрлендірілмеген (Абай облысында – 2, Атырау облысында – 4, Қызылорда облысында – 4).

      Өнеркәсіп және құрылыс министрлігінің деректері бойынша ауылдық жерлерде барлығы 5 454 ауыл сумен жабдықтау қызметтерін ала алады. Қалған ауылдардың 251-інде орталықтандырылған сумен жабдықтау жүйесін салу қажет. Бұл ретте бюджет қаражатын тиімді пайдалану мақсатында 311 АЕМ-де суды тазартатын кешенді блок-модульдер мен су үлестіру пункттерін жергілікті бюджет есебінен орнату талап етіледі.

      Ауылдық тұрғын үй қорын абаттандыру жақсарып келеді, бірақ әлі де қалалық деңгейден артта. Өңірлік стандарттар жүйесіне сәйкес АЕМ-ді объектілермен және көрсетілетін қызметтермен (игіліктермен) қамтамасыз ету деңгейі соңғы 3 жылда 3,6 п.т. ұлғайып, толық 65,8  %-ды құрады.

      Ауылдық аумақтарды газдандыру жалғасуда. Энергетика министрлігінің деректері бойынша АЕМ-ді газдандыру деңгейі 2022 – 2024 жылдары 4,7  %-ға өсіп, 62,3  %-ды құрады (1978 АЕМ).

      Қазақстанның кейбір қалаларында көгалдандыру деңгейі халықаралық стандарттарға, оның ішінде Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (бұдан әрі – ДДҰ) ұсынымдарына (жан басына шаққанда 50 м2 жасыл желек) сәйкес келмейді. Қазақстан Республикасында бұл көрсеткіш: Шымкентте – 6 м2, Алматыда – 12 м2, Астанада – 14 м2.

      Қазақстанның елді мекендерінде тазалық пен санитариялық жағдайды жақсарту шаралары талап етіледі: жыл сайын ел көшелерінде 275 мың тонна қоқыс тасталады, рұқсат етілмеген 5 683 үйінді тіркелген.

      Ел аумағындағы 1 873 АЕМ-де ғана тұрмыстық қатты қалдықтар полигондары бар, олардың көпшілігі экологиялық талаптар мен санитариялық нормаларға сәйкес келмейді.

      АЕМ тұрғындарында қалдық жинайтын орталықтандырылған жүйе жоқ және қалдықтарды тасып шығару қызметі көрсетілмейді, бұл бейберекет полигондардың түзілуіне әкеп соғады. Оларды жою үшін жергілікті атқарушы органдар жыл сайын қомақты қаражат жұмсайды.

      Қоғамдық кеңістіктер саны жыл сайын артып келеді. Қоғамдық кеңістіктерді одан әрі кеңейту есебінен, әсіресе спорт және мәдениет инфрақұрылымы саласында, қолайлы қалалық орта қалыптастыру жұмысын жалғастыру қажет. 43 мың спорт объектісінің 61,5 %-ын ашық алаңдар құрайды. Мәдениет саласында 437 объект салу қажет, ал 1000-нан астам мекеме күрделі жөндеуді қажет етеді.

      Ауылдық жерлерде мәдени-демалыс ұйымдарының саны 2024 жылғы 1 қаңтарға 2,8 мың бірлікті құрады.

      АЕМ-де мәдени-демалыс ұйымдарын жөндеу (504 бірлік) және материалдық-техникалық базаны (936 бірлік) жиынтықтау талап етіледі.

      Қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету маңызды мәселе болып табылады. 2023 жылы қылмыстың 11,7 %-ы қоғамдық орындарда жасалған. 23 қалада жарықтандырылған қала көшелері 50 %-дан аз.

      2024 жылдың қорытындысы бойынша АЕМ-де 1,9 мыңнан астам учаскелік полиция пункті (бұдан әрі – УПП) жұмыс істейді, қосымша 252 УПП салу талап етіледі. Учаскелік полиция инспекторларында 2 101 бірлік қызметтік автокөлік бар, бұл ретте қажеттілік 858 бірлікті құрайды.

      Әлеуметтік инфрақұрылымның қолжетімділігі бойынша Жетісу (66 %), Ақтөбе (64 %) және Батыс Қазақстан облыстары (63 %) Қазақстанның жүріп-тұруы шектелген азаматтары үшін ең қолжетімді өңірлер болып табылады, ал Алматы (22 %) және Ұлытау (26 %) облыстарында бұл көрсеткіш деңгейі төмен. 2023 жылы 1 783 тексеру жүргізілді, нәтижесі бойынша қолжетімділік стандарттарын сақтамағаны үшін 98,4 млн теңге сомасына 467 айыппұл салынды.

      Қалалардың бірыңғай сәулеттік келбетін қалыптастыру қала тұрғындарының экономикалық әл-ауқаты мен тұрмыс сапасының маңызды аспектілерінің бірі болып табылады. Жарнама орналастырудың бірыңғай стандарттары мен сәулеттік шешімдердің болмауы көзге қораш көрініп, қалалық орта сапасының төмендеуіне алып келеді.

      Бұл бағытта Қазақстанда астана мен республикалық маңызы бар қалаларда бірыңғай дизайн-код енгізу жұмыстары басталды. Таяудағы жылдары өңірлерде біртұтас және үйлесімді қалалық орта құру бойынша жұмыс жалғасады.

      Әлемде дүлей апат санының өсуі байқалып отыр, сарапшылар мұны негізінен климаттың өзгеруімен байланыстырады. Қазақстан ТЖ туындауының, олардың әлеуметтік салаға және қоршаған ортаға теріс әсер етуінің жалпы әлемдік заңдылықтарынан ерекшеленіп қалмайды.

      Географиялық орналасуына және аумағының ұланбайтақ кең болуына байланысты Қазақстан климатының өзгеруі өңірлер бойынша да, маусымдар бойынша да біртекті емес және республиканың биофизикалық жүйелеріне, экономикалық қызметіне және әлеуметтік саласына әсерін тигізеді.

      Кез келген төтенше жағдай – бұл әрдайым адамдардың қалыпты тыныс-тіршілік жағдайларының бұзылуы, ол азаматтық қорғау жүйесінің дайындығын және азаматтарды қорғауда тиімді шаралар қабылдауды талап етеді.

      Қайталану жиілігі тұрғысынан ең көп таралған қауіп – өрт. Өрт проблемасы өзінің ауқымы бойынша жаһандық сипатқа ие болып, ұлттық мүддеге ғана емес, халықаралық мүддеге де әсерін тигізеді. Ауқымды орман алқаптарының жануы елдердің экономикасына әсерін тигізіп қана қоймайды, бастысы – қоршаған ортаға орны толмас шығын келтіреді.

      2024 жылы Қазақстан Республикасында 11 549 өрт тіркелді, материалдық шығын 24 млрд 234 млн теңгені құрады.

      Өрт санының өсуі Шымкент қаласында 58 %-ға (2023 жылы – 247, 2024 жылы – 390), БҚО – 31 %-ға (2023 жылы – 568, 2024 жылы – 743), Астана қаласында – 17 %-ға (2023 жылы – 632, 2024 жылы – 739), Маңғыстау облысында – 8 %-ға (2023 жылы – 256, 2024 жылы – 276), Алматы облысында – 4,6 %-ға (2023 жылы – 894, 2024 жылы – 935), Атырау облысында – 4,5 %-ға (2023 жылы – 266, 2024 жылы – 278), Жетісу облысында – 1,5 %-ға (2023 жылы – 413, 2024 жылы – 419), Алматы қаласында – 1,3 %-ға (2023 жылы – 670, 2024 жылы – 679) ұлғайған.

      Өңірлер үшін маңызды мәселелердің бірі – рұқсат етілген және жабдықталған шомылатын жерлердің болмауы, бұл ауылдық елді мекен тұрғындарының тыйым салынған жерлерде және жабдықталмаған су айдындарында шомылуына негізгі себеп болып отыр (ҚР ІІМ-нің 2015 жылғы 19 қаңтардың № 34 бұйрығына сәйкес құтқарушылармен жасақталған және құтқару жабдықтарымен және жарақтарымен, кезекші медициналық персоналмен медициналық алғашқы көмек көрсетуге арналған үй-жаймен және балаларға шомылуға арналған қажетті құралдармен және дәрі-дәрмекпен және учаскелермен жарақтандырылған құтқару бекеттерінің болуы, суға шомылуға бөлінген су айдыны учаскесінің түбін 2 метрге дейінгі тереңдікте тексеру және тазалау, сондай-ақ жағажайдың су айдындарындағы қауіпсіздік ережелерінің талаптарына сәйкестігін көзбен шолып тексеру талап етіледі), бұл талаптардың сақталмауы халықтың қауіпсіз демалуына келеңсіз әсерін тигізіп, нәтижесінде азаматтардың қаза болуына әкеп соғады. Жыл сайын суға кетіп қаза тапқандардың 80-90 %-ы дәл осындай жерлерде тіркеледі.

      Осыған байланысты рұқсат етілген және жабдықталған шомылу орындарын құру, жұмыс істеп тұрған су айдындарын қауіпсіздік қағидаларына сәйкес жарақтандыру мүмкіндігін қарастыру, сондай-ақ халықтың демалуы мен шомылуы үшін қосымша коммуналдық және жекеменшік орындар құру ұсынылады.

      Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің және азаматтық қорғау туралы заңнаманың негізінде алдын алу қағидаты жатыр. Дәл осы қағидатқа сәйкес орталық және жергілікті деңгейде төтенше жағдайлардың алдын алу мен олардың салдарын жоюға, адам өлімі мен материалдық шығынды азайтуға бағытталған барлық іс-шаралар алдын ала жоспарланып, бұдан кейіннен дәл орындалуға тиіс.

2.2. Өңірлердің экономикалық даму деңгейі

      Өңірлердің экономикалық дамуының қазіргі деңгейі елдің анағұрлым теңгерімді әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету және барлық өңірлердің ұлттық экономикаға қосқан үлесін күшейту үшін алғышарттар жасайтын дәстүрлі өсу драйверлері ретінде тау-кен өндіруші өңірлер үлесінің төмендеуімен және ірі агломерациялардағы баяулаумен сипатталады.

      2019 – 2023 жылдар аралығында елдің ЖІӨ-не батыс өңірлері қосқан үлес негізінен тау-кен өнеркәсібі саласы үлесінің қысқаруы есебінен 29,9 %-дан 25,9 %-ға дейін төмендеді. 2024 жылдың 9 айының қорытындысы бойынша батыс өңірлердің елдің ЖІӨ-дегі үлесі 26,6 %-ды құрады. Батыс макроөңірі тау-кен саласына тәуелділігінің жоғары болуымен және экономиканы, әсіресе моноқалалардағы (Жаңаөзен, Құлсары, Хромтау, Ақсай) экономиканы әртараптандырудың жеткіліксіздігімен сипатталады. Макроөңір Қазақстан Республикасының өндіруші секторының 78,3 %-ын және өңдеуші өнеркәсіп секторының небәрі 11,7 %-ын құрайды. Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстарында өңір экспортының жалпы көлеміндегі өңдеу өнеркәсібінің экспорты (3,7 %) республикалық орташа деңгейден (31,8 %) 8 еседен астам төмен, бұл республика бойынша ең төменгі көрсеткіш болып табылады.

      2024 жылғы 9 айдың деректері бойынша Батыс Қазақстан облысында жалпы өңірлік өнімдегі негізгі капиталға салынған инвестицияның үлесі (13,8 %) орташа республикалық деңгейден (13,0 %) төмен. Қызылорда және Ақтөбе облыстарында экономикадағы еңбек өнімділігі (Қазақстан Республикасында – 7,8 млн теңге/адам, Қызылорда облысында – 5,3 млн теңге/адам, Ақтөбе облысында – 6,4 млн теңге/адам) республика бойынша орташадан төмен.

      Барлық батыс өңірлерде шағын және орта бизнестің (бұдан әрі – ШОБ) жалпы өңірлік өнімдегі (бұдан әрі – ЖӨӨ) үлесі 39,3 % болып табылатын республикалық орташа көрсеткіштен (2024 жылдың 9 айы) төмен.

      Оңтүстік макроөңірі ел экономикасына өз үлесін 13,2 %-дан 15,1 %-ға дейін айтарлықтай ұлғайтты, бұған негізінен сервистік және әлеуметтік көрсетілетін қызметтер секторларының дамуы себеп болды. Дегенмен макроөңірдің өнімділігі төмен және ұсақ тауарлы ауыл шаруашылығына (мақта және қант қызылшасының 100 %-ы, көкөніс өнімінің 75 %-ы) тәуелділігі жоғары күйінде қалып отыр. АӨК-те өңдеудің және жеміс-көкөніс өнімдері мен азық-түлік өнімдерін сақтауға арналған қойма инфрақұрылымының жеткілікті дамымауы, суаратын судың, жайылымдық жерлердің тапшылығы, сондай-ақ өңдеуші өнеркәсіп салаларында (тамақ, жеңіл өнеркәсіп, химия өнеркәсібі) әлеуеттің толық пайдаланылмауы байқалады.

      Бүкіл оңтүстік өңірде еліміз бойынша экономикада еңбек өнімділігі төмен, макроөңір бойынша орташа алғанда – 4,0 млн теңге/адам, бұл республика бойынша орташа – 7,8 млн теңге/адамнан 1,9 есе төмен (2024 жылдың 9 айы).

      Оңтүстіктегі 5 облыстың 3-еуінде (Түркістан, Жамбыл, Жетісу) ШОБ ЖӨӨ-дегі үлесі республикалық орташа көрсеткіштен төмен (2024 жылдың 9 айында 39,3 %). Бұл фактілер макроөңір экономикасының тиімділігі мен әртараптандырылуын, әсіресе моноқалалар мен шағын қалаларда (Текелі, Жаңатас, Қаратау, Кентау) одан әрі арттыру қажет екенін көрсетеді.

      Солтүстік макроөңірі өңдеу өнеркәсібінің үлесін арттыру есебінен елдің ішкі жалпы өніміне қосқан үлесі бойынша позициясын 8,3 %-дан 9,1 %-ға дейін нығайтты. Дегенмен макроөңірде дәнді дақылдар мен бұршақ дақылдарының 67 %-ы, оның ішінде бидай жинаудың 78 %-ы қамтамасыз етілетін ауыл шаруашылығына тәуелділік жоғары күйінде қалып отыр, өңір өсімдік шаруашылығында моно-маманданған және ауыл шаруашылығындағы өңдеудің дамуы әлсіз.

      2024 жылдың 9 айының қорытындысы бойынша Ақмола (13,2 %) және Қостанай облыстарында (12,5 %) жалпы өңірлік өнімдегі негізгі капиталға салынған инвестицияның үлесі республикалық орташа көрсеткіштен (13,8 %) төмен. Бұл ретте бүкіл солтүстік өңірде экономикадағы еңбек өнімділігі орташа республикалық деңгейден төмен – 7,8 млн теңге/адам, осыған ұқсас жағдай ЖӨӨ-дегі ШОБ үлесінде де байқалады.

      Бұл фактілер инвестиция көлемін ұлғайту және еңбек тиімділігін арттыру қажеттігін көрсетеді. Моноқалалардың (Арқалық, Жітіқара, Лисаковск, Рудный, Степногорск) экономикасын әртараптандыруда проблемалар бар.

      Орталық-шығыс макроөңірінің ел экономикасына қосқан үлесі негізінен тау-кен секторының өсуі есебінен 17,9 %-дан 18,4 %-ға дейін өсті. Алайда өңір бастапқы өңдеу сатыларының: 99 % көмір өндірудің, 65,5 % металл кенін өндірудің, 64 % қара және түсті металл өндірудің, 66 % металл құюдың шектеулі мамандану проблемасымен бетпе-бет келіп, металл өңдеу сияқты өндірістің анағұрлым жоғары сатыларына аз қатысады (елдегі металл өңдеудің 36 %-ты), сондай-ақ өңдеуші салалардағы (машина жасау, металл өңдеу, фармацевтика, мұнай өңдеу) әлеует нашар пайдаланылады.

      Абай (58,5 %) және Ұлытау (53,3 %) облыстарында ЖӨӨ-дегі шикізатқа қатысы жоқ секторлардың үлесі орташа республикалық деңгейден (75,9 %) төмен.

      2024 жылғы 9 айдағы деректер бойынша 5 орталық-шығыс өңірінің 3-інде – Қарағанды, Шығыс Қазақстан және Ұлытау облыстарында жалпы өңірлік өнімдегі негізгі капиталға салынған инвестицияның үлесі республикалық орташа көрсеткіштен төмен (13,8 %).

      Бұл ретте Абай, Павлодар облыстарында да экономикадағы еңбек өнімділігі орташа республикалық деңгейден төмен – 7,8 млн теңге/адам (2024 жылдың 9 айында).

      Орталық-шығыс өңірлерінде ЖӨӨ-де ШОБ үлесі жалпы жоғары емес екені көрінеді. Жалпы бұл фактілер экономиканы әртараптандыру (әсіресе Теміртау, Балқаш, Жезқазған, Шахтинск, Абай, Екібастұз, Ақсу, Риддер, Алтай, Курчатов, Серебрянск, Сәтбаев, Қаражал қалаларында) және оның басқа салаларында тиімділікті арттыру қажеттігін көрсетеді.

      Ірі агломерациялардың ел экономикасына үлесі тұрақсыз, бұл дәстүрлі өсу драйверлері (сауда, құрылыс және басқа да қызметтер) дамуының төмендеуімен байланысты болуы мүмкін. Қалалардағы экономикалық белсенділіктің негізгі көздері қызмет көрсету саласы (сауда, жылжымайтын мүлікпен операциялар) болып табылады.

      Тұтастай алғанда, өңірлер бөлінісінде экономикалық дамудағы айырма сақталуда.

      Мысалы, жан басына шаққандағы ЖӨӨ бойынша ең жоғары (Атырау) және ең төменгі (Түркістан) мәндердің арасындағы айырма 9,5 есеге жетеді (2024 жылдың 9 айында).

      Экономикалық дамудағы теңгерімсіздік өнеркәсіптік өндірістің ел бойынша біркелкі бөлінбеуінен де көрінеді. 2024 жылдың қорытындысы бойынша өнеркәсіп өнімінің жартысына жуығы елдің бес өңірінде (Атырау, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Маңғыстау, Павлодар) өндірілді.

      Жан басына шаққандағы негізгі капиталға салынған инвестиция көлемінің көрсеткіштері де экономикалық белсенділіктің біркелкі бөлінбегенін айғақтайды. 2024 жылдың қорытындысы бойынша жан басына шаққандағы негізгі капиталға салынған инвестиция бойынша Атырау облысы (3 072 мың теңге) Жамбыл облысының көрсеткішінен (414,5 мың теңге) 7 есе артық.

      Негізгі капиталға инвестиция көлемінің жеткіліксіз болуы өндірістік активтердің ел аумағында орналасуына әсерін тигізді. Елдің бүкіл негізгі қорының 56 %-дан астамы елдің үш өңірі: Атырау облысына (30,0 %), Астана (15,9 %), Алматы (10,2 %) қалаларына тиесілі. Ал елдегі жұмыс күшінің 30 %-дан астамы орналасқан оңтүстік макроөңірінде елдегі негізгі қорлардың 9,7 %-ы ғана орналасқан.

      Экономикалық дамудағы теңгерімсіздік халықтың табысы мен тұрмыс деңгейіне әсерін тигізуде. Ең жоғары жалақы Батыс макроөңірінде (Атырау, Маңғыстау облыстары), Орталық-Шығыс макроөңірінде (Ұлытау), сондай-ақ ірі агломерациялар Астана мен Алматыда. Бұл ретте Оңтүстік және Солтүстік макроөңірлерінде орташа жалақы республикалық орташа деңгейден төмен (Қазақстан Республикасы бойынша 2024 жылы орташа көрсеткіш 402,6 мың теңге).

      2024 жылғы 4-тоқсанда өңірлер арасындағы табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен (Қазақстан Республикасы бойынша орташа – 4,8 %) халықтың үлесі бойынша алшақтық 4,0 есе болды. Табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен халықтың ең көп үлесі Оңтүстік макроөңірінде (3,6 %-дан 8,4 %-ға дейін), сондай-ақ Батыс макроөңірінде, атап айтқанда Маңғыстау (7,9  %) және Ақтөбе (5,5  %) облыстарында байқалады.

      Батыс және Оңтүстік макроөңірлерінде жұмыссыздық деңгейі орташа республикалық деңгейден (4,7 %) жоғары.

      Солтүстік және Оңтүстік макроөңірлерінде өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықтың үлесі жоғары (24,7 %-дан 34 %-ға дейін). Атап айтқанда, Түркістан облысында жұмыспен қамтылған халықтың 46,4 %-ын өзін-өзі жұмыспен қамтығандар (379,3 мың адам) құрайды.

      Жұмыссыздар мен өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың басым бөлігі 35-44 жас аралығындағылар және тиісінше 159,5 және 577,3 мың адамды құрайды.

      Тәуелсіздік кезеңінде ауыл экономикасы меншік нысандарының өзгеруінен және өмірдің барлық салаларының нарықтық негіздерге көшуінен туындаған елеулі өзгерістерден өтті.

      СЖРА ҰСБ деректері бойынша соңғы 3 жылда елдің ЖІӨ-дегі ауыл шаруашылығының үлесі 3,9-5,2 % аралығында болды. 1 миллионға жуық адам үшін ауыл шаруашылығы жұмыспен қамтудың негізгі түрі болып табылады (отбасылық коэффициентін ескергенде – 3-4 миллион адам үшін). Сонымен қатар экономиканың бұл секторы өнімділігі төмен күйінде қалып отыр.

      2022 – 2024 жылдар аралығында ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтылғандардың үлесі 24,9 %-дан 26,6 %-ға дейін біртіндеп ұлғайған.

      Қала және ауыл тұрғындары кірісінің құрылымындағы басты айырма – еңбек қызметінің сипаты. Ауылдық жерлерге қала халқына қарағанда өзін-өзі жұмыспен қамтудан түсетін кірістің үлес салмағының жоғары болуы тән.

      Соңғы үш жыл бойы ауыл шаруашылығындағы орташа айлық жалақы орташа республикалық деңгейден 1,4 есе төмен болды, бұл ауыл мен қала халқының кіріс деңгейі бойынша айтарлықтай алшақтық бар екенін көрсетеді.

      СЖРА ҰСБ деректері бойынша 2024 жылдың 12 айында ауыл шаруашылығындағы (орман және балық шаруашылығын қоса алғанда) орташа айлық атаулы жалақы 262,4 мың теңгені құрады. Бұл 2023 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 19,1 %-ға көп.

      Ауыл шаруашылығындағы жалақы экономиканың барлық салаларының арасында ең төмендердің бірі болып отыр. Мысалы, өнеркәсіптегі орташа жалақы 564,8 мың теңгені, ал қаржы секторында 857,2 мың теңгені құрайды

      Сонымен қатар ауыл шаруашылығындағы орташа жалақының медиандық мөлшері соңғы 3 жылда 135,6 мың теңгеден 194,1 мың теңгеге дейін өсті.

      Сол кезеңде Қазақстанның кірісі ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен ауыл халқының үлесі сол кезеңде 6,6 %-дан 5,4 %-ға дейін төмендеді, бұл ауылдық жерлерде кедейлік деңгейінің біртіндеп төмендеп келе жатқанын көрсетеді.

      Әрбір үшінші ауыл тұрғыны (1,2 млн астам адам) өз бетінше жұмыспен қамтылған, бұл олардың ресми жұмысқа орналасу (жалдамалы жұмыс) мүмкіндігінің жоқ екенін айғақтайды.

      Дегенмен ауыл халқының экономикалық әл-ауқатын жақсартудың алғышарттары бар.

      Мәселен, соңғы 5 жылда ауыл шаруашылығының негізгі капиталына салынған инвестиция көлемі 573,2 млрд теңгеден 919 млрд теңгеге дейін 1,6 есе ұлғайды. Бұл ретте ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі осы кезеңде 6,3 трлн теңгеден 8,3 трлн теңгеге дейін 1,3 есеге өсті.

      Сондай-ақ агроөнеркәсіптік кешен (бұдан әрі – АӨК) өнімі экспортының 3,4 млрд АҚШ долларынан (2020 жылы) 6,4 млрд долларға дейінгі (2023 жылдың қорытындысы бойынша) оң серпіні байқалады.

      Ауылдық жерлерде 2024 жылдың қорытындысы бойынша 61,7 мың заңды тұлға және 467,5 мың жеке кәсіпкер жұмыс істейді. Өткен жылдармен салыстырғанда ауыл шаруашылығындағы белсенді заңды тұлғалар саны аздап өскен.

      Бағдарламалық құжаттар шеңберінде ауылдық жерлерде шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі шаралар іске асырылуда.

      Қолдаудың пәрменді шараларының бірі "Ауыл аманаты" жобасын іске асыру, ол кәсіпкерлікті дамытуға ғана емес, сонымен қатар ауыл халқын (соның ішінде проактивті форматтағы тетіктермен халықтың әлеуметтік осал топтарын) қолдаудың тиімділігін және атаулы болуын арттыруға бағытталған.

      Жобада ауыл тұрғындарына мал шаруашылығын, өсімдік шаруашылығын, ауыл шаруашылығы кооперациясын, сондай-ақ ауыл шаруашылығына қатысы жоқ бизнесті дамытуға жылдық 2,5 %-ға дейінгі сыйақы мөлшерлемесі бойынша микрокредит беру көзделеді.

      Бұдан басқа, "Ауыл аманаты" жобасында ауыл шаруашылығы кооперативтеріне ең жоғары сомасы 8 мың АЕК-ке дейін кредит беру көзделген.

      Осы тетіктің арқасында 2023 жылдан бері өңірлерде 16 мыңнан астам жаңа жұмыс орны құрылып, шамамен 95,8 млрд теңге сомасына халыққа 15 мың микрокредит берілді, ЖҮШ мен шаруа және фермер қожалықтарын, сондай-ақ қайта өңдеу кәсіпорындарын біріктіретін 534 жаңа ауыл шаруашылығы кооперативі құрылды, оның ішінде 9,7 млрд теңгеден астам сомаға 442 кооператив қаржыландырылды.

      Сонымен бірге жобаны іске асыру шеңберінде республиканың 166 ауданы мен 16 қаласындағы 2 260 ауылдық округіне скрининг өткізілді, қорытындысы бойынша жеке қосалқы шаруашылықтың мамандандырылуы төмен, орташа және жоғары ауыл шаруашылығы округтері айқындалды. Жеке қосалқы шаруашылықтарға микрокредит беру әлеуеті және кооперацияны дамыту перспективасы айқындалды.

      Өңірлер арасындағы экономикалық дамудағы, кіріс пен тұрмыс сапасындағы айырмашылықтар ішкі көші-қон бағыттарын қалыптастырады. Қалалар экономикасының дамуына байланысты өңірлерде ауылдық елді мекендерден қарқынды көші-қон процесі жалғасуда. Ішкі көші-қонда ең белсендісі 20-34 жастағы топ, ол Қазақстандағы жалпы көші-қон легінің 34,5 %-ын құрайды.

      Халықтың ең көп кетуі Оңтүстік макроөңірінде, әсіресе Түркістан (184,8 мың адам), Жамбыл (116,4 мың адам), Алматы (85,5 мың адам) облыстарында, сондай-ақ Қызылорда (48,6 мың адам), Шығыс Қазақстан (67,9 мың адам), Солтүстік Қазақстан (47,6 мың адам) және Қарағанды ​​облыстарында (47,4 мың адам) байқалады.

      Қазақстанның 2020 – 2024 жылдар аралығындағы демографиялық жағдайы оң серпінмен ерекшеленеді. Халық саны 1,4 миллион адамға өсті және 2024 жылдың қорытындысы бойынша 20,28 млн адамды құрады.

      Халық санының өсуі республикалық маңызы бар қалаларда және оңтүстік және батыс өңірлерде, халық санының азаюы Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстарында, сондай-ақ Абай және Жетісу облыстарында байқалады. Бесжылдық кезеңде бұл өңірлердегі халық саны 81,7 мың адамға азайды.

      2020 – 2022 жылдар аралығында елімізде көші-қонның теріс сальдосы байқалды, 2023 жылдан бері оң мән байқалды, соңғы 2 жылда келгендердің саны кеткен адамдардың санынан 25,8 мың адамға артық болды.

      Өңірлер бөлінісінде 2020 – 2024 жылдары көші-қон легі есебінен халық санының өсуі Маңғыстау облысында, Астана, Алматы және Шымкент қалаларында байқалды. 2022 жылдан бері бұл тізімге Алматы облысы қосылды, соңғы екі жылда миграциялық лек есебінен облыс халқының саны 9,9 мың адамға өсті.

      Ішкі көші-қон процестерінде республикалық маңызы бар қалалар халықтың тартылыс нүктелері болып табылады. 2024 жылы елдің басқа өңірлерінен келген адамдар саны басқа өңірлерге кеткендер санынан Астана қаласында – 73,2 мың адамға, Алматы қаласында – 36,1 мың адамға, Шымкент қаласында – 9,4 мың адамға асып түсті.

      Сыртқы көші-қон легі Алматы, Маңғыстау, Түркістан облыстарында, Шымкент қаласында байқалады. Басқа өңірлерде елден кеткендер саны келгендер санынан асып түседі. Бұл өңірлерге көршілес елдерден (Өзбекстан, Түркіменстан, Қырғызстан, Қытай, Моңғолия) қандастар қоныс аударуда.

      2024 жылы елдегі урбандалу деңгейі 63,0 %-ды құрады. Болжамға сәйкес 2030 жылға қарай урбандалу деңгейі 63,9 %-ды құрайды. Бұл ретте бірқатар өңірлерде урбандалу төмен деңгейде қалып отыр (Алматы облысында – 19,4 %, Түркістан облысында – 25,1 %, Жамбыл облысында – 43,8 %, Жетісу облысында – 44,8 %).

      Көптеген өңірлерде халық санының өсуі табиғи өсім есебінен жүзеге асуда. Солтүстік өңірлерде табиғи азаю және табиғи өсім мәнінің төмен болуы байқалады. Солтүстік Қазақстан облысында 2020 жылдан бері халық саны табиғи жолмен кеміген, табиғи кему есебінен өңірдің жалпы шығыны 4,3 мың адамды құрады. 2024 жылғы жағдай бойынша Шығыс Қазақстан облысында табиғи өсім коэффиценті 1000 адамға шаққанда небәрі 0,40, Қостанай облысында 1000 адамға шаққанда 0,86-ны құрады.

      Демографиялық даму деңгейі бойынша өңірлерді 3 топқа бөлуге болады:

      Өңірлердің бірінші тобында халық санының ең жоғары өсімі байқалады және күтілуде. Бұл – Алматы, Атырау, Маңғыстау, Түркістан облыстары, Астана, Алматы, Шымкент қалалары.

      Өңірлердегі халық санының өсу үрдісі тиісті инфрақұрылыммен озыңқы қамтамасыз ету және жұмыс орындарын құру шараларын қабылдауды талап етеді.

      Екінші топқа халық санының өсімі тұрақты өңірлер жатады. Бұл – Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда облыстары.

      Бұл өңірлерде халықтың табиғи өсімін сақтап қалу және көшіп кетуді азайту маңызды міндет болып табылады.

      Үшінші топқа халық саны азайып бара жатқан немесе көшіп кету және табиғи өсім деңгейінің төмен болуы (немесе табиғи кему) есебінен халықтың өсу қарқынының деңгейі төмен өңірлер жатады. Бұл – Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Шығыс Қазақстан, Павлодар, Ақмола, Қарағанды, Абай, Жетісу, Ұлытау облыстары. Төменде көші-қон үрдісі ескерілген Қазақстандағы демографиялық жағдайдың болжамы келтірілді.

1-кесте. Көші-қон процестері ескерілген демографиялық жағдай болжамы


Халықтың орташа жылдық саны, мың адам

2025

2026

2027

2028

2029

2030

Қазақстан Республикасы

20 380,5

20 618,0

20 853,6

21 089,5

21 327,5

21 568,5

Абай

602.4

598.6

594.6

590.4

586.1

581,7

Ақмола

791.3

792,0

792.5

792,8

792,9

792,9

Ақтөбе

953.2

962.4

971.3

980,0

988,5

996,9

Алматы

1568,7

1592,9

1 616,8

1640,8

1 665,1

1689,7

Атырау

720.7

731.3

741,8

752.3

762.8

773.4

Батыс Қазақстан

697.4

700,5

703.4

706,0

708.5

710.9

Жамбыл

1 235,1

1 241,2

1 247,2

1 253,3

1 259,5

1266,0

Жетісу

694,8

692.5

689,9

687.1

684.2

681.2

Қарағанды

1 130,7

1 128,2

1 125,3

1 122,2

1 118,8

1 115,3

Қостанай

820.9

815.7

810.1

804.3

798.3

792,0

Қызылорда

856.4

864.9

873.2

881,5

889,9

898.4

Маңғыстау

819,8

841,0

862.5

884.2

906.4

929.1

Павлодар

748.1

744,8

741.1

737.2

733.1

728.9

Солтүстік Қазақстан

520,0

513.9

507.7

501.3

494,8

488.2

Түркістан

2 192,1

2 221,4

2 251,3

2 282,4

2 314,8

2 348,8

Ұлытау

221.9

221.9

221.8

221.7

221.6

221.4

Шығыс Қазақстан

720.3

715.8

710.9

705.9

700,7

695.4

Астана қаласы

1504,2

1564,5

1 625,2

1686,4

1748,0

1 810,2

Алматы қаласы

2 316,7

2 379,4

2 442,7

2 506,4

2570,4

2 634,8

Шымкент қаласы

1 265,8

1295,0

1324,2

1353,5

1383,2

1413,1

      Дереккөз: "Экономикалық зерттеулер институты" АҚ болжамдық деректері

      Өңірлердің жай-күйі мен даму перспективаларына кешенді баға беруде қазіргі жағдайды талдау негізгі екі бағыт бойынша жүргізілді. Ол тіршілікті қамтамасыз етудің іргелі шарттарын және экономикалық факторларын, өңірдің негізгі инфрақұрылым объектілерімен қамтамасыз етілуін, сондай-ақ өңірлердің экономикалық даму деңгейін қамтиды.

      Инфрақұрылымдық қамтамасыз етілуді бағалау өңірлерде өмір сүру үшін жағдайдың қаншалықты жақсы жасалғанын көрсетеді, ал экономикалық дамуды талдау одан әрі өсу мен инвестиция тартудың қажеттігі мен әлеуетін ашады.

      Осы аспектілерді кешенді түрде қарастыру қазіргі жағдайды кеңінен түсінуге мүмкіндік береді және олардың орнықты дамыту мақсатында нақты өңірлерге тән кедергілерді жоюға бағытталған өңірлік саясат саласындағы негізді шараларды әзірлеуге және іске асыруға бағытталды.

2.3. Институционалдық қамтамасыз ету

      Қазақстанда қалыптасқан өңірлік саясатты іске асыру практикасы бірқатар институционалдық кедергілерге тап болады.

      Тиімді өңірлік саясатты іске асыру көптеген әлеуметтік-экономикалық факторларды және тиісті саясатты кешенді түрде есепке алуды көздейді, бұл әртүрлі ведомстволардың үйлестірілген жұмысын талап етеді және олардың өзара үндескен іс-қимылына тікелей байланысты.

      Сонымен қатар орталық және жергілікті атқарушы органдар арасындағы өзара іс-қимылдың біртұтас экожүйесінің болмауы және кері байланыстың әлсіздігі орталық пен өңірлер арасындағы үйлестірудің жеткіліксіздігіне алып келеді. Бұл өңірлік саясаттың басқа мемлекеттік стратегиялармен, оның ішінде өңірлерді дамытуға бағытталған бағдарламалық құжаттарды орындауда өзара байланыстың әлсіз болуынан көрінеді.

      Бүгінгі күні орталық деңгейде 20-дан астам түрлі мемлекеттік орган өңірлік даму мәселелеріне қатысты тиісті саясат саласында іс-шараларды жүзеге асыруда. Жергілікті атқарушы органдар орталық мемлекеттік органдарымен де, сондай-ақ олардың аумақтық бөлімшелерімен де ұқсас мәселелер бойынша өзара іс-қимыл жасайды.

      Бұл ретте орталық мемлекеттік органдар мен олардың аумақтық бөлімшелері деңгейінде жергілікті атқарушы органдармен өзара іс-қимыл жасауда қайталану байқалады.

      Бұл жағдай орталықтың өңірлерді шамадан тыс реттеуіне алып келеді және жергілікті атқарушы органдарға қосымша әкімшілік жүктеме түсіреді.

      Орталық мемлекеттік органдар негізінен жетекшілік ететін салалар мен бағыттар шеңберінде республикалық және ведомстволық міндеттерді іске асыруға ден қойып, өңірлік аспектіге дұрыс көңіл бөлген жоқ және өңірлер қызметінің негізгі көрсеткіштерін "жоғарыдан төмен" қағидатымен белгіледі, бұл оларды негізді жоспардың жеткіліксіз болуына әкеп соғады.

      Сондай-ақ жергілікті атқарушы органдар алға қойылған міндеттерді іске асыру үшін, әсіресе ауылдық округтер деңгейінде, мысалы, елді мекендерді тазарту, абаттандыру және көгалдандыру жұмыстарын ұйымдастыру, келісімшарт бойынша жұмыскерлерді жалдау, ақылы негізде қызмет көрсету және т.б. бөлігінде өкілеттіктер мен ресурстардың жетіспеуі проблемасына тап болады.

      Бұдан басқа, қазіргі уақытта жергілікті атқарушы органдарды заңнама мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің талаптарын дұрыс сақтау жөніндегі ұсынымдармен және қадамдық нұсқаулықтармен қамтамасыз ету бөлігінде орталық тарапынан әдістемелік көмекті күшейту қажеттігі туындап отыр.

      Қолданыстағы бюджетаралық қатынастар жүйесінде өңірлердің қаржылық дербестігін арттыру әлеуеті сақталады. Жергілікті бюджеттер негізінен республикалық бюджеттен түсетін қаражатқа біршама дәрежеде тәуелді болып қала береді.

      Атырау облысын, Астана және Алматы қалаларын қоспағанда, барлық басқа өңірлердің бәрі субвенция алатын өңірлерге жатады.

      Жергілікті атқарушы органдар тарапынан да трансферттерге тәуелділікті азайтуға және жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігін басқа көздерден толықтыруға мүдделілік төмен, өйткені олардың қызметінің тиімділігіне қарамастан, нысаналы трансферттер өңірлердің жергілікті бюджетіне кепілді түрде түседі. Республикалық бюджеттен берілетін трансферттер әлеуметтік-экономикалық проблеманы және даму мәселелерін шешудің негізгі қаражат көзі болып қалып отыр.

      Мемлекеттік сектор деректерінің орталықтандырылған бірыңғай экожүйесі жоқ.

      Есеп беру тым көп және бірін-бірі қайталайды. Мемлекеттік органдар қалыптастыратын есептіліктің бірыңғай тізілімінде 750-ден астам есептік деректері көзделген, оларды орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар ведомствоаралық тапсыру үшін жасайды, оның түрлі форматтағы 317 есептілік дерегін жергілікті атқарушы органдар орталық мемлекеттік органдарға ұсынады.

      Қазақстан Республикасы Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің, сондай-ақ "электрондық үкімет" govarch.kz сәулеттік порталының деректері бойынша мемлекеттік органдар мен ұйымдар шашыраңқы сақтау қоймаларындағы түрлі тізілімдер мен дерекқорларда қомақты деректер ауқымын жинақтаған, бұл деректер 400-ден астам ақпараттық жүйеде (оның ішінде орталық мемлекеттік органдар – 223 бірлік, жергілікті атқарушы органдар – 137 бірлік) бар, негізінен деректерді тігінен беру мүмкіндігі жоқ.

      Есептілікті жинаудың қолданылып жүрген дәстүрлі әдісінде қолмен толтыру көзделген, бұл деректерді түзету және анық емес ақпарат беру мүмкіндігін жоққа шығармайды.

      Деректерді жинауда проблемалар бар, түрлі деңгейлер арасындағы деректер үйлеспейді және бастапқы дереккөз тексерілмейді. Деректерді жергілікті атқарушы органдардан статистикалық органдардың аумақтық бөлімшелеріне және бейінді ведомстволарға дейін тігінен жинау процесінде адами факторлардан да, басқа себептерден де алшақтықтар туындауы мүмкін.

      Бағаланатын көрсеткіштерді тұжырымдау сатысында да проблемалар туындайды, олар көбінесе SMART-өлшемшарттарына сәйкес келмейді (нақты, өлшенетін, қол жеткізуге болатын, өзекті және уақыт жағынан шектеулі), өлшеу әдіснамасы анық емес және декомпозициясы қате, бұл мемлекеттік органдар қызметінің шын мәніндегі тиімділігін бағалауда қиындықтарға алып келеді.

2.4. Аумақтық дамудың негізгі үрдістері

      Агломерациялардың дамуы

      Қалалық агломерациялар объективті түрде әлемнің көптеген елдерінде заманауи қоныстандырудың негізгі нысандарына айналып келеді. World Urbanization Prospects зерттеуінің нәтижелері бойынша әлемнің қала тұрғындарының 40 %-ы халқы 1 млн адамнан асатын қалаларда, 22 %-ы 1-5 млн адам тұратын қалаларда, 41 %-ы 300 мың адамға дейін халқы бар қалаларда тұрады.

      АҚШ-та жалпы халықтың 76 %-дан астамы агломерацияларда тұрады, олардың ең ірісі Нью-Йорк (12,0 мың шаршы км, 19,77 млн адам) және Лос-Анджелес (6,3 мың шаршы км, 15 млн адам) агломерациялары болып табылады.

      Еуропадағы әлемдік деңгейдегі агломерацияларға Лондон (4 769 шаршы км, 14,1 млн адам) және Париж (814 шаршы км, 7 миллионнан астам адам) кіреді.

      Урбанизацияланған аумақтар Қытайда – Шанхай (7,1 мың шаршы км, 34,1 млн адам), Бразилияда – Рио-де-Жанейро (10,3 мың шаршы км, 11,8 млн адам), Аргентинада – Буэнос-Айрес (7,2 мың шаршы км, 15,6 млн адам), Үндістанда – Калькутта (1,4 мың шаршы км, 18,5 млн адам) және басқа дамушы елдерде жылдам қарқынмен қалыптасып келеді.

      Дамушы елдердегі агломерациялардың дамуының әлеуметтік-экономикалық, демографиялық және инфрақұрылымдық факторлармен анықталатын өзіндік ерекшеліктері бар. Негізгі ерекшеліктер қарқынды урбанизацияны қамтиды, онда агломерациялардың дамуы инфрақұрылымның дамыуынан озып кетеді, бұл жолдарға, қоғамдық көліктерге, сумен жабдықтауға, энергетикаға және басқа салаларға ауыртпалық түсіреді. Сондай-ақ тұрғын үйлердің бейберекет салынуы, орталық және шеткі аудандардың тұрғындары арасында әлеуметтік жікке бөлінудің артуы байқалады.

      Елдердің экономикалық дамуында қалалар маңызды рөл атқарады, оған елдің ЖІӨ негізгі үлесінің қалаларда қалыптасуы дәлел. Бұл үрдістерді Қазақстанда да байқауға болады. Бүгінгі күні Қазақстанда орталықтары Астана, Алматы, Шымкент, Ақтөбе және Қарағанды қалаларында орналасқан бес агломерация белгіленген.

      Қалыптасып келе жатқан қалалық агломерацияларда елдің жалпы халқының үштен біріне жуығы шоғырланған және бұл көрсеткіш жыл сайын артып келеді.

      Сонымен қатар Астана, Алматы, Шымкент, Ақтөбе және Қарағанды ​қалалары тұрғындарының саны қазірдің өзінде Қазақстан жағдайында агломерациялық әсер іске асырылатын деңгейден (500 мың адам) асып кетті.

      Сонымен бірге елімізде қалалық агломерацияларды дамытуды ынталандыруға бағытталған шараларды іске асыру жалғасуда. Мәселен, агломерацияларды басқару үшін институционалдық жағдай жасау мақсатында "Агломерацияларды дамыту туралы" Заң (бұдан әрі – Заң) қабылданды. Заң қала маңындағы аймақтардың қала құрылысы мен сәулеттік жоспарлауының бірыңғай саясатын жүргізуге, агломерация орталықтары мен қала маңындағы аймақтар арасында жаңа көлік моделін енгізуге, агломерацияларда экологиялық жобаларды іске асыруға, қала маңындағы елді мекендердегі жобаларды деңгейлес трансферттеу тетігі аясында қаржыландыруға мүмкіндік береді.

      Бұдан басқа, "Агломерациялардың тізбесі мен құрамын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылы 19 маусымдағы № 486 қаулысында "бірінші деңгейдегі" агломерациялар – Алматы, Астана және Шымкент, "екінші деңгейдегі" агломерациялар – Ақтөбе және Қарағанды болып белгіленді.

      Бірқатар маңызды әкімшілік-аумақтық өзгеріс жүргізілді. Мәселен, Астанаға серіктес қала әлеуетін іске асыру мақсатында Қосшыға облыстық маңызы бар қала мәртебесі берілді. Астанамен тығыз экономикалық және әлеуметтік байланыс оны елдің бас қаласымен іргелес қала маңындағы елді мекендерді интеграциялау стратегиясын іске асыруға белсенді қатысатын негізгі орталыққа айналдырады. Қала астаналық кәсіпорындарды тұрғын үй инфрақұрылымымен және жұмыс күшімен қамтамасыз ететін Астананың экономикалық тізбегінің маңызды буыны болып табылады. Астанаға жақын орналасуы қала тұрғындарына оның білім беру, медициналық және мәдени ресурстарын пайдалануға мүмкіндік береді. Қосшы қаласы елорданың көлік жүйесіне интеграцияланған, бұл тұрғындарды ыңғайлы логистикамен қамтамасыз етеді және ұтқырлыққа ықпал етеді, көліктік жаңа модельді дамыту агломерация орталығымен байланысты жақсартады.

      Жетіген ауылын Алатау қаласы етіп өзгерту Алматы агломерациясын дамытудағы маңызды шешім болды. Осы жоба шеңберінде халықаралық қаржы, білім беру және медицина орталықтары, сауда-логистикалық хаб, заманауи академиялық кластер, тұрақты урбанизм мен сәулет орталығын, интеграцияланған курорт құру көзделеді.

      Алатау қаласын дамыту бекітілген Алатау қаласының Бас жоспары мен құрылған "Алатау" арнайы экономикалық аймағының аясында жүзеге асырылады.

      Алатау қаласының құрылуы Алматы агломерациясының көп орталықты дамуына ықпал етеді және "G4 City" тұжырымдамасын жүзеге асырудың негізіне айналады.

      Бұдан басқа, 2019 жылдан бері ірі қалаларды дамытудың 2050 жылға дейінгі стратегиялары іске асырылуда.

      Моно- және шағын қалалар

      Қазіргі уақытта Қазақстанда 20 моноқала (Курчатов, Степногорск, Хромтау, Құлсары, Алтай, Риддер, Ақсай, Абай, Балқаш, Теміртау, Шахтинск, Жітіқара, Лисаковск, Рудный, Жаңаөзен, Ақсу, Екібастұз, Кентау, Қаражал, Сәтбаев) бар, оларда 1 349 224 адам тұрып жатыр (елдегі қала халқының шамамен 11 %-ы), олардың ішінде:

      облыстық маңызы бар 14 қала (Курчатов, Степногорск, Риддер, Балқаш, Теміртау, Шахтинск, Лисаковск, Рудный, Жаңаөзен, Ақсу, Екібастұз, Кентау, Қаражал, Сәтбаев);

      аудандық маңызы бар 6 қала (Хромтау, Құлсары, Ақсай, Алтай, Абай, Жітіқара) бар.

      Соңғы жылдары елімізде моноқалалар саны 27-ден 20 бірлікке дейін азайғанын атап өту қажет.

      Моноқалалар тізбесінің қайта қаралуы олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын басқаруды жетілдірудегі негізгі қадам болды. Бұдан он шақты жыл бұрын Өңірлерді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы аясында қалыптасқан моноқалалар тізімі қазіргі экономикалық жағдайды көрсетпейді. Экономикалық трансформациялар, экономиканы әртараптандыру және әкімшілік мәртебенің өзгеруі нәтижесінде тізімді қайта қарау қажет екені түсінікті болып отыр.

      2023 жылы Қазақстандағы моноқалалардың жаңа тізбесі бекітілді. Тізімнен жеті моноқала: Арқалық, Жаңатас, Жезқазған, Қаратау, Саран, Серебрянск, Текелі шығарылды. Әр қала бойынша жеке шешім қабылданды.

      Жалпы моноқалалардың көбінде халық саны ұлғайып отырған жоқ. Мәселен, 2019 – 2023 жылдар аралығында моноқалалар халқының саны 1 357,6 мың адамнан 1 349,2 мың адамға дейін немесе 0,6 %-ға азайды.

      Инфрақұрылымның жеткілікті дамымауы инвестиция тартуды және кәсіпкерлікті дамытуды едәуір тежейді, бұл өз кезегінде моноқалалардың экономикалық проблемаларын күрделендіре түседі.

      Бүгінгі күні моноқалаларда инженерлік және көліктік инфрақұрылымды жаңғырту талап етіледі. Мәселен, 8 моноқалада жолдардың 25 %-дан астамы қанағаттанарлықсыз жағдайда (Лисаковск қаласында жолдардың 15,8 %-ы ғана қанағаттанарлық жағдайда, бұл барлық моноқалалар арасындағы ең төменгі көрсеткіш).

      Инженерлік инфрақұрылымның тозуы да едәуір жоғары болып отыр: кәріз желілерінің тозуы – 66,5 %, сумен жабдықтау желілерінің тозуы – 55,8 %, электр желілерінің тозуы – 61,3 %. Мысалы, жергілікті атқарушы органдардың деректері бойынша 2023 жылы Алтай қаласында инженерлік желілердің тозуы: жылу желілерінде 89 %-ды, сумен жабдықтау желілерінде 90 %-ды, кәріз желілерінде – 88 %-ды, электр желілерінде 56 %-ды құрады.

      Моноқалалардағы коммуналдық инфрақұрылым объектілерінің ішінде бірқатар ЖЭО жаңғыртуды талап етеді. Жылу желілерінің орташа тозуы 59 %-ды құрайды. Екібастұз (91 %), Степногорск (80,7 %), Хромтау (78 %), Балқаш (78 %), Абай (69 %), Алтай (68 %), Шахтинск (68 %), Рудный (66 %), Кентау (65 %), Теміртау (62 %), Риддер (60 %) қалаларында желілер ең көп тозған.

      Әлеуметтік-экономикалық даму мақсатында мемлекет тарапынан қолдау шараларын іске асыру жалғасуда.

      Моноқалалардың көпшілігінде өнеркәсіп шикізатты өндіруге және оларды бастапқы өңдеуге негізделген. Моноқалалардың экономикасы қызметі пайдалы қазбаларды өндіруге негізделген қала түзуші кәсіпорындарға тәуелді. Осыған байланысты көптеген моноқалалар үшін баламалы даму жолдарын дамыту өзекті мәселе болып табылады.

      Қазақстан өңірлерінің және тұтастай алғанда елдің минералдық-шикізаттық базасын толықтыру, сондай-ақ Абай, Қарағанды және Шығыс Қазақстан облыстары шегінде орналасқан моноқалалар маңындағы аумақтардың геологиялық-геофизикалық зерттелуін жақсарту мақсатында қатты пайдалы қазбаларды (сирек және жерде сирек кездесетін металдар) алу перспективасы бар учаскелердің жер қойнауына геологиялық зерделеу жүргізілуде.

      Сондай-ақ бірқатар моноқалаларда реттелетін сатып алу және оқшаулау, атап айтқанда ұлттық режимнен алып қою шеңберінде тауарларды жеткізу мерзімдері мен отандық өндірушілер үшін төлем мерзімдері, бас мердігерлік ұйымдар тарапынан құрылыс-монтаждау жұмыстары кезінде төлемдерді кейінге қалдыру және басқа проблемалық мәселелер бар.

      ШОБ белсенді қолдау моноқалаларды дамытудың басым бағыты болып қалуда. Олардың әрқайсысында бастамаларды дамытуға және жергілікті экономиканы нығайтуға ықпал ететін кәсіпкерлікті қолдау орталықтары табысты жұмыс істейді.

      Сонымен қатар 2019 – 2024 жылдар аралығында "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ моноқалалардағы 41 ірі жобаны қаржыландырып, оларды жүзеге асыруға 393,8 млрд теңге бөлді.

      Бұл қаражат Балқаш қаласындағы күн электр станциясы, Алтай қаласындағы Тұрғысын ГЭС, Екібастұз қаласындағы ферроқорытпа зауыты, Кентау қаласындағы жылыжайлар желісі, Хромтау қаласындағы шламды өңдеу зауытының құрылысы және т.б. жобаларды жүзеге асыруға жұмсалды.

      Степногорск, Балқаш, Алтай, Арқалық, Жаңатас, Жітіқара, Қаратау, Лисаковск, Риддер, Серебрянск сияқты 10 моноқаланы дамытудың кешенді жоспарлары қабылданды. Қазақстандағы моноқалаларды дамыту жөніндегі мемлекеттік саясатқа сәйкес ӨСЖ 5 жыл мерзімге әзірленеді және облыстың және жалпы мемлекеттің даму стратегиясына сәйкес келуге тиіс.

      10 моноқаланы дамытудың кешенді жоспарлары Қазақстандағы моноқалалардың тізімі нақтыланбай тұрып-ақ бекітілді. Жаңартылған тізімнен шығарылған кейбір қалалардың мәртебесінің өзгеруіне қарамастан, оларды дамыту қабылданып қойған кешенді жоспарлар аясында жалғасады.

      Елдегі моноқалалардың экономикасын әртараптандыру шеңберінде жалпы сомасы 1,6 трлн теңгені құрайтын 10 мың жұмыс орнын құру көзделетін 45 "зәкірлік" инвестициялық жоба іске асырылуда.

      Бірқатар моноқалада мемлекеттік қолдау шаралары оң нәтиже берді. Саран қаласы табысты әртараптандырудың жарқын үлгісіне айналды. Айталық, "Saran" индустриялық аймағының тиімді жұмыс істеуі және уақтылы қабылданған басқарушылық шешімдер қалаға қомақты көлемде инвестиция тартуға және бірқатар жоғары технологиялы өндірістерді іске қосуға мүмкіндік берді.

      Саран қаласының географиялық тұрғыдан қолайлы жерде орналасуы, дамыған өндіріс инфрақұрылымының және білікті мамандардың болуы, индустриялық аймақтың құрылуы, сонымен бірге отандық тауар өндірушілер мен жергілікті инвесторлардың болуы оның табысты дамуының түйінді факторлары болды.

      Саранның табысты тәжірибесі экономиканы әртараптандыру және ресурстық емес секторларда балама өндіріс құру құралы ретінде индустриялық аймақтардың маңыздылығын көрсетеді.

      Бүгінгі күні Саран қаласының тәжірибесін елдің басқа моноқалаларына қолдану шаралары жүзеге асырылуда.

      Республикада моноқалалардан басқа 50 шағын қала бар, оларда 1 392,3 мың адам тұрып жатыр, бұл елдегі жалпы қала халқының 11,1 %-ын құрайды. Шағын қалалардың ішінде 8 қала облыстық маңызы бар қала мәртебесіне ие (Қосшы, Алатау, Текелі, Саран, Приозерск, Арқалық, Байқоңыр, Арыс), 37 қала аудан орталығы (Аягөз, Шар, Ақкөл, Атбасар, Макинск, Степняк, Ерейментау, Есіл, Державинск, Шучинск, Алға, Қандыағаш, Шалқар, Есік, Қаскелең, Талғар, Жаңатас, Қаратау, Үшарал, Үштөбе, Жаркент, Сарқан, Қарқаралы, Тобыл, Арал, Қазалы, Форт-Шевченко, Булаев, Мамлютка, Сергеевка, Тайынша, Сарыағаш, Жетісай, Леңгір, Шардара, Шемонаиха, Зайсан), 5 аудандық маңызы бар қала (Темір, Ембі, Жем, Шу, Серебрянск) бар.

      Агломерациялардың құрамына ірі өзек қалалармен біртұтас экономикалық кеңістікте орналасқан 7 шағын қала (Алға – Ақтөбе; Алатау, Талғар, Қаскелең, Есік – Алматы; Саран – Қарағанды; Леңгір – Шымкент агломерациялары) кіреді.

      12 шағын қалада халық саны 10 мың адамнан аспайды (Шар, Степняк, Державинск, Жем, Темір, Серебрянск, Қарқаралы, Қазалы, Форт-Шевченко, Булаев, Мамлютка, Сергеевка), бұл "Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының нормаларына қайшы келеді.

      Шағын қалаларды дамытудың экономикалық көрсеткіштерін талдау тұрғындарды жұмыспен қамту және кірісін қамтамасыз ету мәселелері шағын қалалардың көпшілігінің негізгі проблемалары екенін көрсетті.

      Сонымен қатар инфрақұрылымның тозуы, кен орындарының сарқылуы және өндірістік әлеуеттің төмендеуі байқалады, бұл аталған қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуын едәуір күрделендіреді.

      Сондай-ақ инженерлік, көліктік және әлеуметтік инфрақұрылымдармен қамтамасыз етілу жетіспейді.

      Сонымен бірге шағын қалалардың көпшілігінің (агломерациялар құрамындағы шағын қалаларды қоспағанда) ірі өткізу нарықтары мен ірі қалалардан шалғай орналасуы олардың дамуын қиындатады.

      Шағын қалалардың өнеркәсіптік мамандануы негізінен монобағдарлы, өнеркәсіп секторларын дамытуға және ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеуге бағытталған.

      Ауылдық және шекара маңындағы аумақтар

      Қазақстанда ауылдық жерлердің бірнеше түрі бар, олардың игерілуі және ауыл шаруашылығында пайдаланылу сипаты, даму әлеуеті мен шектеулері әртүрлі.

      Бірінші тип – ауыл халқының тығыздығы салыстырмалы түрде жоғары және ауыл экономикасы полифункционалды, ауыл шаруашылығы қала маңы үлгісіндегі және ауылдық жерді дамытудың әлеуметтік жағдайлары қолайлы өңірлер (Жетісу, Алматы, Жамбыл, Түркістан, Қызылорда облыстары).

      Екінші тип – ауыл халқының тығыздығы салыстырмалы түрде төмен және ауылдық жерлер негізінен егіншілікке маманданған, табиғи және әлеуметтік даму жағдайлары қолайлы өңірлер (Ақмола, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан облыстары).

      Үшінші тип – халық тығыздығы төмен және ауыл шаруашылығын жүргізу үшін табиғаты қолайсыздау өңірлер (Абай, Ұлытау, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды облыстары).

      Төртінші тип – ауылдық жерлерді дамытудың ошақты игерілуі әлсіз және оны дамыту үшін табиғаты қолайсыз өңірлер (Атырау және Маңғыстау облыстары).

      Орнықты даму міндеттерін іске асыру ауылдық аумақтардың салыстырмалы артықшылықтарын пайдалану, "өсу нүктелерін" іздеу, дамудың басым бағыттарын анықтау және қолдау, аудандар мен ауылдық округтердің жеке кіріс базасын қаржылық қолдау және дамыту тетігін жетілдіру негізінде жүзеге асырылуға тиіс.

      Бұл ретте кейбір жекелеген өңірлерде бір облыстың ішінде ауылдық жерлердің бірнеше түрі болуы мүмкін.

      2025 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша республикада 6176 АЕМ болды. Елдегі ауыл халқының саны 7 510,3 мың адамды құрайды.

      Ауыл халқының 90 %-дан астамы халық саны 500 адамнан асатын ауылдарда тұрады. Бұл ретте шамамен 550 АЕМ халық саны аз (50 адамнан кем) елді мекендер санатына жатады. Бұл елді мекендерде тұратын адамдардың жалпы саны шамамен 15 мың адамды құрайды, яғни еліміздің ауыл халқының 1 %-ына жетпейді.

      Соңғы 5 жылда АЕМ саны 137 бірлікке азайды (2020 ж. – 6 316 АЕМ, 2025 ж. – 6 179 АЕМ).

      Таратылған ауылдардың көбі Түркістан (40), Қостанай (28), Жамбыл (14), Батыс Қазақстан (13) және Алматы (12) облыстарына тиесілі.

      Жергілікті атқарушы органдар әкімшілік-аумақтық құрылыс туралы заңнамаға сәйкес халық саны 50 адамнан аз елді мекендерді тарату жұмысын жүргізді (бұл ретте мұндай АЕМ тұрғындарының сол жерде қала беруіне болады немесе Жұмыс күшінің ұтқырлығын арттыру үшін адамдардың ерікті түрде қоныс аудару қағидаларына сәйкес көшу үшін тұрғын үй беруді және жұмысқа орналастыруды қамтитын мемлекеттік қолдауды пайдалана алады ("Жұмыс күшінің ұтқырлығын арттыру үшін адамдардың ерікті түрде қоныс аудару қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары – Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2023 жылғы 22 маусымдағы № 234 бұйрығы, Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2023 жылғы 23 маусымда № 32880 болып тіркелген).

      Сондай-ақ Алматы облысының 12 АЕМ Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына сәйкес құрылған жаңа Алатау қаласының құрамына енгізілді, Жамбыл облысының 14 АЕМ Тараз қаласының құрамына кірді.

      Ауыл халқының тұрмыс сапасын арттыру мақсатында елдегі ауыл халқының 90 %-дан астамы тұратын даму әлеуеті бар 3,5 мың ауылдың (1,2 мың тірек және 2,3 мың серіктес) инфрақұрылымын дамыту жөніндегі шаралар іске асырылады.

      Мәселен, 2019 – 2024 жылдары 2,5 мың АЕМ қамтылып, әлеуметтік, инженерлік және көліктік инфрақұрылымды дамытуға 6,8 мыңға жуық жобаны іске асыруға 740 млрд теңге бөлінді. Осы кезеңде даму әлеуеті бар ауылдарда 772 ТКШ объектісі, 2 мың әлеуметтік объект және 3,8 мыңға жуық кент ішіндегі жол салынды және жаңғыртылды.



      1-сурет. "Ауыл – Ел бесігі" жобасы аясында ауылдық инфрақұрылымды қаржыландыру

      2024 жылы "Ауыл – Ел бесігі" жобасын іске асыруға 500 жуық АЕМ қамтитын 1,4 мың жобаны іске асыруға 178,9 млрд теңге бөлінді. 182 ТКШ жобасын, 348 әлеуметтік инфрақұрылым жобасын, сондай-ақ 870 көліктік инфрақұрылым (кент ішіндегі жолдар) жобасын іске асыру жоспарлануда.

      Ағымдағы жылы "Ауыл – Ел бесігі" жобасын іске асыруға шамамен 500 АЕМ қамтылған 900 жуық жобаны іске асыруға 176,4 млрд теңге бөлінді.

      Мемлекеттік көрсетілетін қызметтердің ауыл тұрғындарына қолжетімді болуы үшін 2023 жылғы 1 мамырдан бастап Ұлттық пошта операторы арқылы мемлекеттік қызметтер көрсету жобасы іске қосылды.

      "Пошта туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Ұлттық пошта операторы мемлекеттік қызметтерді көрсету саласындағы уәкілетті орган бекіткен мемлекеттік көрсетілетін қызметтер тізіліміне сәйкес АЕМ тұратын халықтың мемлекеттік қызметтерге қол жеткізуін қамтамасыз етеді.

      Жобаны іске асыру шеңберінде "Қазпошта" АҚ желісінде Халыққа қызмет көрсету орталықтары үшін интеграцияланған ақпараттық жүйеге (бұдан әрі – ХҚКО ААЖ) қолжетімділікті қамтамасыз етуге "Қазпошта" АҚ, "Азаматтарға арналған үкімет" мемлекеттік корпорациясы" АҚ және "Қазақтелеком" АҚ IP-мекенжайлары байланыстырылды. Сондай-ақ халыққа қызмет көрсету орталығының бөлімдерінде ауылдық пошта байланысы операторларын (бұдан әрі – АПБО) оқыту жүргізілді.

      Бүгінгі күні Қазақстан Республикасы бойынша 200 АПБО жұмыс істейді, оларда жұмыс істеу кезеңінде 39 468 мемлекеттік қызмет көрсетілді (2023 жылы – 17 765, 2024 жылы – 21 703).

      "Ауыл – Ел бесігі" жобасындағы ауылдың экономикалық дамуына ықпалының басты көрсеткіш халық санының өсуі болып табылады.

      Даму әлеуеті бар ауылдардың 2019 – 2023 жылдардағы демографиялық жағдайын талдау халық санының өскенін көрсетеді. Мәселен, қарастырылып отырған кезеңде даму әлеуеті бар ауылдардың халқы 2 %-ға немесе 136,7 мың адамға артты.

      Тірек және серіктес ауылдар халқының ең көп өсуі Қостанай (28,4 %), Қызылорда (16,0 %), Атырау (12,9 %) және Маңғыстау (11,3 %) облыстарында байқалды.

      Даму әлеуеті бар ауылдардың халық санының артуы "адамдардан-инфрақұрылымға" қағидатының іске асырылуын және оларға халықтың шоғырлануын көрсетеді.

      Даму әлеуеті бар ауылдарда инфрақұрылымды жаңғырту және инвестициялық жобаларды жүзеге асыру ШОБ дамуына оң әсерін тигізді. Осылайша, даму әлеуеті бар ауылдарда "Ауыл – Ел бесігі" жобасын іске асыру кезеңінде шаруашылық жүргізуші субъектілер саны едәуір артты.

      2019 – 2023 жылдар аралығында шаруашылық жүргізуші субъектілердің саны 61,4 %-ға немесе 208,4 мың бірлікке өсті. Шаруашылық субъектілерінің белсенді дамуы Павлодар (7 есе өскен), Жамбыл (2,4 есе), Қызылорда (56,2 %), Алматы (45,9 %) және Ақтөбе (44,2 %) облыстарында байқалды.

      Даму әлеуеті бар ауылдардың инфрақұрылымын жаңғырту ауылдық жерлердегі инвестициялық белсенділікке де әсерін тигізді.

      "Ауыл – Ел бесігі" жобасы іске асырыла бастағаннан негізгі капиталға құйылған инвестиция көлемі де едәуір артты. Мәселен, 2019 – 2023 жылдары ауылдық жердегі негізгі капиталға салынған инвестиция көлемі 7,6 %-ға немесе 568,8 млрд теңгеге ұлғайып, 2023 жылы 8 трлн теңгені құрады. Негізгі капиталға инвестиция көлемінің ең көп өсуі Қостанай (2,1 есе), Түркістан (2 есе), Павлодар (2 есе), Маңғыстау (1,9 есе) және Жамбыл (1,9 есе) облыстарында байқалды.

      Жалпы тірек және серіктес ауылдардың экономикалық көрсеткіштерін талдау даму әлеуеті бар ауылдарды белсенді қолдау және "Ауыл – Ел бесігі" жобасын іске асыру осы ауылдардың экономикасымен және инфрақұрылымымен қамтамасыз етілуіне едәуір оң әсер еткенін көрсетеді.

      2024 жылы Қазақстанда ауылдық жерлерде барлығы 3 467 мың адам жұмыспен қамтылды. Соңғы үш жылда бұл көрсеткіш 1 %-ға немесе 5 мың адамға төмендеді.

      Ауылда өзін-өзі жұмыспен қамтығандар арасында жастар 38 %-ды, ал зейнеткерлік жастағы адамдар 6 %-ды құрайды.

      2025 жылдың басында АЕМ-де денсаулық сақтау және халыққа әлеуметтік қызмет көрсету саласының 182 мың маманы жұмыс істейді. 2022 – 2024 жылдары мұндай мамандардың саны 7 мың бірлікке артты (3,9 %).

      Ауылдық жерлерде білім беру саласында барлығы 326 мың маман жұмыс істейді. Қарастырылып отырған кезеңде мұндай жұмыскерлердің саны 3 мың бірлікке қысқарды.

      2009 жылдан бері Қазақстанда кадр тапшылығы бар ауылдық елді мекендерге жұмыс істеуге және тұруға келген мамандарды ұстап қалуға бағытталған "Дипломмен ауылға" жобасы іске асырылады.

      Жалпы соңғы 5 жылда (2020 – 2024 жылдары) 46 мың маман көтерме жәрдемақы алу бөлігінде жоба шарттарын пайдаланды, оның ішінде 20,7 мың маман тұрғын үй сатып алуға бюджеттік кредит алды.


     


      2-сурет. "Дипломмен ауылға" жобасының іске асырылуы

      2020 жылы "Дипломмен ауылға" жобасын қаржыландыру жылына 20 миллиард теңгеге дейін артты. 2022 жылы бұл сома 22,5 млрд теңгеге дейін өсті, оның 20 млрд теңгесі бюджеттік кредиттерге, ал 2,5 млрд теңгесі көтерме жәрдемақыға бөлінді.

      2023 жылы жобаны қаржыландыру көлемі 21,9 млрд теңгені, оның ішінде 18,6 млрд теңге бюджеттік кредиттерді және 3,3 млрд теңге көтерме жәрдемақыны құрады.

      2024 жылы 3,6 мың маманға баспана сатып алуға 30 миллиард теңге бюджеттік кредит көзделген. 2024 жылғы 1 маусымдағы жағдай бойынша 453 маманға арналған біржолғы жәрдемақы ретінде 3,7 млрд теңге бөлініп, 422 маман бюджеттік кредит алды.

      2020 – 2024 жылдар аралығында сұраныс жоғары сала – білім беру саласы болды және осы кезеңде ауыл мектептерінде 29,6 мың адам (64,5 %) жұмысқа орналасты.

      Екінші орында 9,9 мың адам (21,5 %) таңдаған денсаулық сақтау саласы болды. Олардан кейінгі орында АӨК – 2,0 мың адам (4,4 %) және спорт 1,6 мың адам – (3,5 %), мәдениет саласы – 1,4 мың адам (3,0 %), әлеуметтік қамсыздандыру – 559 адам (1,9 %), мемлекеттік қызметшілер – 894 адам (1,3 %).

      Өңірлер бөлінісінде соңғы бес жылда "Дипломмен ауылға" жобасы аясында мамандардың көбі Түркістан облысының ауылдарына 7,1 мың адам немесе жалпы санының 15,4 %-ы, Алматы облысына 4,9 мың адам немесе 11,0 %-ы, Батыс Қазақстан облысына 4,4 мың адам немесе 9,5 %-ы тартылды.

      2-кесте. Өңірлер бөлінісінде "Дипломмен ауылға" жобасы шеңберінде көтерме жәрдемақы алған мамандар саны


2020 жыл

2021 жыл

2022 жыл

2023 жыл

2024 жыл

Жиыны

Абай

-

-

253

322

319

894

Ақмола

627

688

539

854

738

3 446

Ақтөбе

575

421

459

451

518

2 424

Алматы

996

1 046

959

1 066

831

4 898

Атырау

120

130

126

128

143

647

Шығыс Қазақстан

459

603

312

325

417

2 116

Жамбыл

582

503

511

395

487

2 478

Жетісу

-

-

446

469

442

1 357

Батыс Қазақстан

861

761

1 031

891

809

4 353

Қарағанды

587

401

351

352

360

2 051

Қостанай

510

487

473

535

422

2 427

Қызылорда

652

608

661

533

731

3 185

Маңғыстау

434

444

423

360

395

2 056

Павлодар

487

550

580

526

515

2 658

Солтүстік Қазақстан

547

702

872

753

670

3 544

Түркістан

1 389

1 405

1 618

1 390

1 263

7 065

Ұлытау

-

-

76

83

117

276

Жиыны

8 826

8 749

9 690

9 433

9 177

45 875


      "Дипломмен ауылға" жобасына мамандардың сұранысын ескере отырып түзетулер енгізілгенін атап өту қажет. Осылайша, АӨК мамандары мен ауылдық округтер әкімдері аппараттарының мемлекеттік қызметшілерін қосу арқылы мамандықтар тізбесі кеңейтілді. 2023 жылдан бері жобаны іске асыру шеңберінде сенім берілген өкіл (агент) "Отбасы Банкі" тұрғын үй құрылыс жинақ банкі" акционерлік банкі болып табылады. "Баспана Маркет" порталында қызмет алушының өтініш берген кезден бастап бюджеттік кредит алғанға дейінгі процестері автоматтандырылған.

      Тұрғын үй нарығындағы бағаның жыл сайынғы өсуін ескере отырып, 2023 жылы мамандарға көрсетілетін әлеуметтік қолдау шараларының көлеміне қатысты кейбір өзгерістер енгізілді. Мәселен, 2024 жылдан бері аудан орталықтарына келген мамандар үшін бюджеттік кредиттің мөлшері 15 жыл мерзімге кредиттің сомасынан жылдық 0,01 % мөлшерде сыйақы мөлшерлемесімен 1500 АЕК-тен 2500 АЕК-ке немесе 9,2 миллион теңгеге, АЕМ үшін 2000 АЕК-ке (7,3 миллион теңге) дейін ұлғайтылды.

      Жалпы ауылдық елді мекендердің инфрақұрылымын дамытуда іске асырылып жатқан шаралардың нәтижесінде 2027 жылға қарай тірек ауылдардың инфрақұрылымын ӨСЖ талаптарына сәйкес келтіру жоспарланып отыр.

      Жергілікті өзін-өзі басқару

      Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметі басқарудың негізгі қағидаттарының бірі – халықтың өзін-өзі ұйымдастыруы үшін жағдайлар қамтамасыз етуді іске асыруға мүмкіндік береді.

      Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, жергілікті өзін-өзі басқарудың тиімді институтының болуы ауылдық аумақтардың орнықты дамуының негізгі факторларының бірі болып табылады.

      Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару аудандық маңызы бар қалалар мен ауылдық округтер деңгейінде жұмыс істейді.

      Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өкілеттіктеріне жатқызылған жергілікті маңызы бар мәселелер әлеуметтік міндеттердің кең ауқымын қамтиды.

      Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тиісті өкілеттіктерді тиімді орындауы ауылдық аумақтардың орнықты дамуын қамтамасыз ету үшін қажетті шарт болып табылады.

      Қазақстанда 2,2 мың ауылдық округ және 48 аудандық маңызы бар қала бар. Орташа алғанда бір ауылдық округте шамамен 3 ауыл және 3,3 мың ауыл тұрғыны, ал аудандық маңызы бар бір қалаға 24 мың тұрғыннан келеді.

      Практика көрсеткендей, тұрғындарының саны аз ауылдық округтердің өздеріне тапсырылған жергілікті маңызы бар мәселелерді тиімді шешуіне көбінесе жағдайлары болмайды, өйткені бұл үшін жеткілікті қаржы да, кадрлық ресурстар да жоқ. Бұл әсіресе ауыл халқының тығыздығы төмен солтүстіктегі, орталықтағы және шығыстағы облыстарға тән.

      Ресурстардың жетіспеушілігі көптеген ауылдық округтердің әлеуметтік-экономикалық сипаттағы мәселелерді негізінен мемлекеттің қолдауымен шешуіне алып келеді. Азаматтарды ЖӨБ органдарының қызметіне, қоғамдық маңызы бар мәселелерді талқылауға және шешім қабылдауға тарту дәрежесі төмен болып қалып отыр.

      Қазіргі уақытта бюджеттің төртінші деңгейінің кірістері мыналардан:

      1) салық түсімдерінен (салықтар мен төлемдер);

      2) салықтық емес түсімдерден (айыппұлдар, ерікті алымдар, коммуналдық меншіктен түсетін кірістер);

      3) негізгі капиталды сатудан;

      4) аудандық бюджеттен берілетін трансферттерден қалыптасады.

      ЖӨБ бюджетінің өзін-өзі қамтамасыз ету деңгейі жыл сайын артып келеді.

      Мәселен, бюджеттің төртінші деңгейі (2018 жыл) енгізілген кезден бастап түсімдер серпіні 2 есеге ұлғайды. 2023 жылдың қорытындысы бойынша жоспар 308 млрд теңге болған кезде нақты түсім 320 млрд теңгені, өзін-өзі қамтамасыз ету үлесі 21,2 %-ды құрады.

      Сонымен қатар ЖӨБ бюджеттерінің жоғары тұрған бюджеттерге (аудан және облыс) тәуелділігі жоғары болып қала береді.

      Шекара маңындағы өңірлерді дамыту

      Шекара маңындағы өңірлерді дамытуға да ерекше көңіл бөлінуде. Мәселен, Үкімет Қазақстан Республикасының ауылдық аумақтарын дамытудың 2023 – 2027 жылдарға арналған тұжырымдамасын және 2022–2025 жылдарға арналған шекара маңындағы аумақтарды дамыту жөніндегі жол картасын іске асыру жөніндегі шараларды жоспарлы түрде жүзеге асыруда, олардың шеңберінде іс-шаралар көзделген (шекара маңындағы аудандар экономикасын дамытуға жағдай жасау, әлеуметтік саладағы қызметтердің сапасын арттыру, әлеуметтік саясат шараларын дамыту, шекара маңындағы ынтымақтастықты дамыту, Мемлекеттік шекараның өткізу орындарын жайластыру, экспорттық және импорттық тауарлардың шекара маңындағы аудандар арқылы өтуіне жағдай жасау, жаңа көлік, сауда-логистикалық орталықтар салу шаралары, туристік-рекреациялық әлеуетті дамыту, шекара маңындағы аудандарды төтенше жағдайлардың туындауынан қорғау және қауіпсіздікті қамтамасыз ету және т.б.).

      Шекара маңындағы аумақтар – Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасынан 50 км дейінгі қашықтықта орналасқан әкімшілік-аумақтық бірліктер мен елді мекендердің аумақтары.

      Шекара маңындағы аудан – әкімшілік-аумақтық бірліктер аумағының шегінде Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарамен шектесетін Қазақстан Республикасы аумағының бір бөлігі.

      Қазіргі уақытта 14 облыс Ресей Федерациясы (бұдан әрі – РФ), Қытай Халық Республикасы (бұдан әрі – ҚХР), Өзбекстан, Қырғызстан және Түрікменстан аумақтарымен шектеседі.

      Шекара маңындағы аумақтарда 2,1 млн адам халқы бар 67 аудан орналасқан.

      Тікелей шекара белдеуінде Мемлекеттік шекарадан 50 км дейінгі қашықтықта 1 366 шекара маңы АЕМ орналасқан, онда 1,8 млн адам тұрады.

      1 366 шекара маңындағы АЕМ-нің ішінде 234-і тірек, 547-сі серіктес, 213-і стратегиялық және 372-сі өзге АЕМ болып табылады.

      Бұдан басқа, шекара маңындағы аймақтарда 85,8 мың халқы бар 2 моноқала (Жітіқара, Риддер) және 244,0 мың халқы бар 8 шағын қала (Жаркент, Зайсан, Шемонаиха, Жетісай, Сарыағаш, Шардара, Мамлютка, Булаево) орналасқан.

      Өңірлік стандарттар жүйесіне сәйкес шекара маңындағы аумақтардағы кейбір АЕМ объектілермен және көрсетілетін қызметтермен (игіліктермен) қамтамасыз етілу деңгейі 50 %-дан аспайды.

      Географиялық орналасуы мен экономикалық әлеуетін ескере отырып, шекара маңындағы аумақтар шартты түрде үш типке бөлінген:

      1) солтүстіктегі шекара маңындағы аумақтар – РФ шектесетін аудандар (Ақтөбе, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Павлодар, Атырау, Батыс Қазақстан облыстарындағы аудандар);

      2) шығыстағы шекара маңындағы аумақтар – ҚХР-мен шектесетін аудандар (Алматы, Шығыс Қазақстан облыстарындағы және Жетісу және Абай облыстарындағы аудандар);

      3) оңтүстік және оңтүстік-батыстағы шекара маңындағы аумақтар – Қырғызстанмен және Өзбекстанмен (Жамбыл және Түркістан облыстарындағы аудандар), Өзбекстанмен және Түрікменстанмен (Ақтөбе, Маңғыстау және Қызылорда облыстарындағы аудандар) шектесетін өңірлер.

      Жалпы соңғы 3 жылда (2022 – 2024 жылдары) Қазақстанның шекара маңындағы 67 (77,6 %) ауданының 52-сінде халық санының азаюы байқалады. Халық кірісінің төмендігі, адамдардың өмір сүру сапасы деңгейінің қанағаттанарлықсыз болуы, көлікпен жол жүруге қолжетімділіктің төмендігі (жекелеген аудандарда), сондай-ақ әлеуметтік және инженерлік-жол инфрақұрылымымен жеткілікті қамтамасыз етілмеуі негізгі себептер болып табылады.

      Соңғы 3 жылдағы (2022 – 2024 жылдар) солтүстік шекара маңы аумақтарының демографиялық ахуалы, оның ішінде көші-қонның теріс көрсеткіштерінің сақталуы есебінен халық санының (21,5 мың адамға) қысқаруымен сипатталады.

      Бұл өңірлерде халықтың тығыздығы орташа алғанда бір шаршы км 3,3 адамнан аспайды және орташа республикалық (Қазақстан Республикасы бойынша орташа алғанда бір шаршы км 7 адам) деңгейден 2 еседен астам төмен, бұған ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер аумақтарының көлемді болуы әсер етті.

      Шығыстағы шекара маңындағы аудандардағы демографиялық жағдай басқа қалалар мен аудандарға ішкі көші-қон есебінен соңғы 3 жылда халық санының 25,8 мың адамға қысқаруымен сипатталады.

      ҚХР-мен шекара маңындағы аудандардағы халықтың тығыздығы ел бойынша орташа деңгейден төмен және бір шаршы км орташа алғанда 5,5 адамнан келеді (Қазақстан Республикасы бойынша орташа алғанда бір шаршы км 7 адам). Шекара маңындағы жекелеген шалғай аудандарда бұл көрсеткіш бір шаршы км 0,6 адамды құрайды.

      Соңғы 3 жылда оңтүстік және оңтүстік-батыс шекара маңындағы аумақтардың демографиялық жағдайы халық санының 5,4 мың адамға, оның ішінде туу көрсеткіштерінің жоғары болуымен сипатталады. Халықтың тығыздығы орташа алғанда бір шаршы км 34,5 адамды құрайды.

      Шекара маңындағы барлық аумақтардың экономикасы табиғи-ресурстық және туристік әлеуетті жеткіліксіз пайдалануымен, құрылымның көпбейінділігімен, шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің трансшекаралық факторларды пайдаланудағы белсенділігінің төмен болуымен, тұтастай алғанда, халықаралық экономикалық жүйемен әлсіз интеграциялануымен сипатталады.

      "Ауыл – Ел бесігі" бағдарламасы шеңберінде шекара маңындағы ауылдарда әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымды дамытуға ерекше назар аударылады.

      Сонымен қатар шекара маңындағы АЕМ әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымын қаржыландыру "2023–2025 жылдарға арналған жалпы сипаттағы трансферттердің көлемі туралы" Қазақстан Республикасының Заңына және басқа да бюджеттік бағдарламаларға сәйкес, сондай-ақ жергілікті бюджеттің қаржылық мүмкіндіктері ескеріле отырып және бюджеттен тыс қаражат есебінен жүзеге асырылады.

      Шекара маңындағы АЕМ кадр тапшылығы проблемасын шешу мақсатында "Дипломмен – ауылға" жобасы іске асырылады.

      Шекара маңындағы аумақтар экономикасының негізгі салаларының бірі – ауыл шаруашылығы, оның экономика құрылымындағы үлесі 31,6 %-ды құрайды (республика бойынша – 5,1 %). Шекара маңы аумақтарының ауыл шаруашылығы алқаптарының ауданы 41,1 млн га, мал саны (ІҚМ, жылқы, түйе, құс және т.б.) 20,1 млн басты құрайды.

      2022 – 2024 жылдары шекара маңындағы аудандардың өнеркәсіп өнімінің көлемі 17,3 трлн теңге болды (жалпы республикалық көлемдегі үлесі – 31,4 %).

      2024 жылы шекара маңындағы аудандардың негізгі капиталына инвестиция көлемі 1 860,0 млрд теңгеден 2 633,2 млрд теңгеге дейін немесе 39 %-ға ұлғайды (республика бойынша өсу 23 %-ды құрады).

      Орташа айлық жалақы мөлшері 639,3 мың теңге.

      Жұмыссыздық деңгейі – орта есеппен 4,6 % (республика бойынша – 4,7 %).

      Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерін дамытуда көліктік және логистикалық шығыстардың жоғары болуы, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін жалпы жағдайларды қамтамасыз ететін жол, инженерлік және коммуникациялық инфрақұрылымның дамымауы сияқты проблемалар бар.

      2024 жылдың қорытындысы бойынша жұмыс істеп тұрған шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің саны 26,3 мың бірлікті немесе ел бойынша жалпы санының шамамен 24 %-ын құрады, бұл ретте шекара маңындағы 3 аудан бойынша олардың саны азайған (республика бойынша өсу 27 %-ды құрады). Алайда өткен жылдармен салыстырғанда шағын және орта кәсіпкерліктің белсенді субъектілері санының 25 мың бірлікке аздан ұлғайған.

      Бағдарламалық құжаттар шеңберінде ауылдық жерлерде шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі шаралар іске асырылады.

      Барлық дерлік шекаралас облыстарда туризмді дамыту әлеуеті бар. Алайда қазіргі уақытта шекара маңындағы аумақтардағы туристік қызмет негізінен ішкі туризмге бағдарланған күйінде қалып отыр.

      Сонымен қатар Алматы облысында Қазақстан Республикасы мен Қырғыз Республикасы арасында трансшекаралық туристік маршруттар дамуда.

      Туристік маршруттар мен туристік инфрақұрылымды дамыту қажет.

      Бірқатар шекара маңындағы аудандардың шалғайда орналасуы және жол инфрақұрылымының қанағаттанарлықсыз жағдайда болуы олардың экономикалық өсу орталықтарымен көліктік байланысының әлсіз болуына себеп болып отыр.

      Мәселен, жекелеген өңірлерде (оның ішінде, шекара маңындағы) қанағаттанарлықсыз жағдайдағы республикалық және жергілікті маңызы бар автомобиль жолдарының үлесі 2024 жылы 5 мың км құраған.

      Тозуды азайту мақсатында елдің шекара маңындағы аудандарында тұрғын үй-коммуналдық инфрақұрылым көрсеткіштерін жақсарту жөнінде тиісті шаралар қабылдау талап етіледі.

      Шекара маңындағы 1 366 АЕМ-нің ішінде 1 242 АЕМ-де немесе олардың 90,9  %-ында сумен жабдықтау қызметтері қолжетімді.

      Газдандырылған шекара маңындағы АЕМ саны 664 бірлікті немесе 48,6 %-ды құрады.

      "Қолжетімді Интернет" ұлттық жобасы аясында 2023 жылы шекара маңындағы 71 АЕМ 44 мың халықты қамти отырып, талшықты-оптикалық байланыс желілері арқылы жоғары жылдамдықты Интернетпен (≥100 Мбит/с) қамтамасыз етілді. Бұдан басқа, 1123 ауылды (оның ішінде шекара маңындағы 514 АЕМ) қамтитын талшықты-оптикалық байланыс желілері арқылы жергілікті желілер құрылысын іске асыру жобасы жүзеге асырылуда.

      Шекара маңындағы барлық елді мекендер "OTAU TV" көрсететін қызметке қосылған.

      Шекара маңындағы өткізу пункттерінің, сондай-ақ шекара маңындағы бөлімшелердің (заставалардың) инфрақұрылымын дамыту мәселелері ерекше назар аударуды талап етеді. Жалпы шекара маңындағы аудандарда 52 сыртқы және ішкі автомобиль өткізу пункті ұйымдастырылған. Алайда шекара маңындағы кейбір аудандарда өткізу пункттері мен оларға іргелес автомобиль жолдарында заманауи инфрақұрылымының болмауы олардың транзиттік және туристік әлеуетін толық көлемде жүзеге асыруға мүмкіндік бермейді.

      Кейбір өңірлерде өңір халқының қазіргі өсу қарқыны сақталатын болса, әлеуметтік объектілер – білім беру және медицина мекемелерінің, сондай-ақ инфрақұрылымның жетіспеушілігіне байланысты проблемалар туындауы мүмкін.

      Мәселен, шекара маңындағы кейбір аудандардың білім беру және денсаулық сақтау салаларында білікті кадрлардың тапшылығы, материалдық-техникалық базасының жеткіліксіз деңгейі және қызметтер көрсету сапасының нашар болуы проблемалары сақталып отыр.

      Өңірлік стандарттар жүйесі

      Жыл сайын ӨСЖ сәйкес елді мекендердің инфрақұрылыммен қамтамасыз етілу деңгейіне мониторинг жүргізіледі.

      Елді мекендердің ӨСЖ сәйкес объектілермен және көрсетілетін қызметтермен (игіліктермен) қамтамасыз етілу деңгейін мониторингтеу әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымға қол жеткізудегі өңіраралық және өңірішілік теңгерімсіздік ауқымын шынайы бағалауға мүмкіндік береді.

      Елді мекендердің ӨСЖ сәйкес объектілермен және қызметтермен (игіліктермен) қамтамасыз етілуі 2024 жылы республика бойынша орта есеппен 66,1 %-ды, оның ішінде қалалар бойынша 89,0 %-ды, ауылдар бойынша 65,8 %-ды құрады.

      2024 жылы ӨСЖ сәйкес объектілермен және көрсетілетін қызметтермен (жеңілдіктермен) қамтамасыз етудің ең жоғары көрсеткіштері Алматы (90,9 %), Шымкент (87,9 %) және Астана (87,6 %) қалаларында байқалады.

      Өңірлер бөлінісінде Маңғыстау (74,6 %), Жамбыл (74,1 %) Қызылорда (68,8 %), Қостанай (68,5 %) және Алматы (68,1 %) облыстарында қамтамасыз етілу деңгейі ең жоғары.

      Қамтамасыз етілудің ең төменгі көрсеткіштері жаңадан құрылған Ұлытау (55,3 %), Абай (58,1 %) және Шығыс Қазақстан (60,2 %) облыстарында тіркелді.

      2024 жылы 2023 жылмен салыстырғанда ӨСЖ сәйкес елді мекендердің объектілермен және көрсетілетін қызметтермен (игіліктермен) қамтамасыз етілуі 64,7 %-дан 66,1 %-ға, оның ішінде өңірлер бойынша Абай облысында 59,9 %-дан 58,1 %-ға дейін, Ақмола облысында 65,7 %-дан 67,2 %-ға дейін, Алматы облысында 64,5 %-дан 68,1  %-ға дейін, Шығыс Қазақстан облысында 58,5 %-дан 60,2 %-ға дейін, Жамбыл облысында 69,3 %-дан 74,1 %-ға дейін, Жетісу облысында 65,4 %-дан 66,3 %-ға дейін, БҚО 60,2 %-дан 60,5 %-ға дейін, Қарағанды облысында ​​62,3 %-дан 65,2 %-ға дейін, Қостанай облысында 68,3 %-дан 68,5 %-ға дейін, Қызылорда облысында 67,0 %-дан 68,8 %-ға дейін, Маңғыстау облысында 74,0 %-дан 74,6 %-ға дейін, Павлодар облысында 66,3 %-дан 67,3 %-ға дейін, Солтүстік Қазақстан облысында 64,3 %-дан 66,5 %-ға дейін, Түркістан облысында 64,1 %-дан 66,3 %-ға дейін, Астана қаласында 86,4 %-дан 87,6 %-ға дейін, Шымкент қаласында 87,8 %-дан 87,9 %-ға дейін өскен. Ақтөбе, Атырау және Ұлытау облыстарында көрсеткіштердің төмендеуі байқалған.

     


      3-сурет. ӨСЖ сәйкес өңірлердің инфрақұрылыммен қамтамасыз етілу деңгейі

      Сонымен бірге ӨСЖ талаптарын жетілдіру жалғасуда. Мәселен, 2023 жылы ӨСЖ-ге объектілер мен көрсетілетін қызметтердің (игіліктердің) қолданыстағы тізбесін кеңейту бөлігінде өзгерістер енгізілді.

      Бюджеттік жоспарлауды ӨСЖ қамтамасыз етілу деңгейіне байланыстыру бойынша шаралар қабылданды. Бұл мемлекеттік бюджеттің инфрақұрылымға шығыстарын жоспарлау тиімділігін едәуір арттырады.

3-бөлім. Халықаралық тәжірибеге шолу

3.1 Халықты негізгі инфрақұрылыммен (әлеуметтік, инженерлік, көлік) және жайлы қалалық ортамен қамтамасыз ету

      Базалық инфрақұрылымды және жайлы қалалық ортаны қамтамасыз етудегі өңірлік теңгерімсіздіктерді өзгертудің тиімді тетіктерін іске асыру мақсатында әлемдік тәжірибеге талдау жасалды. Негізгі инфрақұрылымдық жағдайларды және жайлы қалалық ортаны қамтамасыз етудің әлемдік тәжірибесі ауқымды шешімдерді қамтиды.

      Бүкіл ел аумағында базалық өмір сүру жағдайларын қамтамасыз ету, ауылдық аумақтарды дамыту, сондай-ақ ауылдық жерлерде инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру тұрғысынан Қазақстан үшін Германияның тәжірибесі қызықты.

      Германияда өңірлік теңгерімсіздіктерді теңестіру "еркін қол жеткізу" (Daseinsvorsorge) тетігі арқылы жүзеге асырылды, бұл барлық өңірлерде базалық өмір сүру жағдайларына кепілдік береді. Стратегия көлік желісін (автомобиль жолдары, темір жолдар) дамытуды және инженерлік инфрақұрылымды жаңғыртуды қамтиды.

      Инфрақұрылымдық жобалар ЕО Өңірлік даму қоры (ERDF) және "Ауылдық аумақтарды дамыту бағдарламасы" сияқты ұлттық бағдарламалар есебінен қаржыландырылатын ауылдық жерлерге ерекше назар аударылады, жол салу, инженерлік инфрақұрылымды жаңғырту және ауыл мектептерін дамыту жобалары қаржыландырылады.

      Әлеуметтік инфрақұрылым инновациялық кластерлерді ынталандыру және мамандар мен инвестиция тарту үшін дамуы неғұрлым төмен өңірлерде ғылыми орталықтар құру арқылы дамытылуда.

      АҚШ-тың ауылдық аумақтарды дамыту тәжірибесі әкімшілік шығыстарды бөлу бөлігінде зерделенді. Мәселен, олар штаттар мен федералдық үкімет арасында бөлінеді, бірақ бағдарламалардың өзі федералдық бюджеттен қаржыландырылады. Іске асырылып жатқан ірі жобалар, әдетте, инфрақұрылымды (сумен жабдықтау, су бұру, көлік) дамытумен байланысты. Бұл тетік ауылдық жерлерде инфрақұрылымды дамыту іс-шараларын қаржыландыру кезінде қолданылды.

      Ресей Федерациясында "Болашақ ауылы" жобасы іске асырылуда, оның мәні – халықты жұмыспен қамтамасыз ету және ауылдың әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін сақтай отырып, қала деңгейіне жақын инфрақұрылым құру.

      Осы жобаны іске асыру кезінде әлеуетті даму перспективасы бар, қала сыртында жайлы өмір сүрудің үлгісі бола алатын, барлық әлеуметтік игіліктер халыққа қалалардағы сияқты қолжетімді болатын елді мекендер айқындалды.

      Аумақтардың көлікпен байланысын қамтамасыз ету және өңірлердегі экономикалық белсенділікті ынталандыру бойынша Оңтүстік Кореяның тәжірибесі зерделенді.

      Оңтүстік Корея мыналарды:

      автомобиль жолдарын жаңғыртуға және ауыл мен қаланы байланыстыратын жоғары жылдамдықты теміржол желілерін құруға инвестиция салуды;

      шалғай аудандарда экономикалық өсуді ынталандыратын және халықтың мегаполистерге көшуін азайтатын индустриялық өңірлер құруды;

      әлеуметтік объектілерді орталықсыздандыру арқылы медициналық, білім беру және мәдени қызметтердің қолжетімділігін қамтамасыз етуді қамтитын өңірлік тепе-теңдік саясатын белсенді түрде дамытуда.

      Дания тәжірибесі шағын қалалардың халық тартылатын жергілікті орталық ретінде дамуымен ерекшеленеді.

      Данияның кеңістіктік саясатында шалғай аудандардың орнықты дамуы мен интеграциясына назар аударылады. Негізгі шаралар мыналарды:

      жасыл көлік инфрақұрылымына инвестиция салу (велосипед жолдары, шығарындысыз қоғамдық көлік);

      шағын қалаларды жергілікті тартылыс орталықтары ретінде дамыту;

      қолжетімді тұрғын үй құрылысын ынталандыруды және сумен жабдықтау мен кәрізді қоса алғанда, инженерлік желілерді дамытуды қамтиды.

      Аумақтардың көліктік байланысын нығайту және ірі көлік дәліздерінің әлеуетін іске асыру тұрғысынан Қазақстан үшін Польша тәжірибесі қызықты.

      Польшаның қазіргі аумақтық саясатында ірі қалаларды шеткі аудандармен байланыстыратын автомобиль жолдары мен теміржол желісі арқылы көлік инфрақұрылымын дамыту көзделген (National spatial development concept 2030).

      Ауылдық жерлерді қолдау үшін Еуропалық одақтың (бұдан әрі – ЕО) мектептер, ауруханалар мен спорттық объектілер салуға бағытталған қорлары пайдаланылады.

      Мысал ретінде елдің шығыс және батыс өңірлерін байланыстыратын А2 автожолын салуды келтіруге болады. Бұл дамуы неғұрлым төмен өңірлердің экономикалық дамуын ынталандырады. Сонымен қатар ЕО құрылымдық қорларының қаражаты сумен жабдықтауды және кәріз жүйелерін қоса алғанда, ауылдық жерлердегі коммуналдық инфрақұрылымды жаңғыртуға жұмсалады.

      Ұлыбританияның тәжірибесін Қазақстанда елдің белгілі бір аймағын дамыту бастамаларын жүзеге асыру кезінде пайдалануға болады. Ол инфрақұрылымды дамыту, білім мен ғылымға инвестиция салудың аумақты дамытуға және жұмыссыздықты азайтуға қалай ықпал ететінін көрсетеді.

      Ұлыбританияда өңірлік теңестіру стратегиясы "Солтүстік орталығы" (Northern Power house) бастамасы арқылы солтүстік өңірлерді дамытуға бағытталған, ол мыналарды:

      жаңа теміржол магистральдарын және қолданыстағы жолдарды жаңғыртуды қоса алғанда, көлік желісін дамытуды;

      мамандандырылған оқу және ғылыми орталықтарын құруды;

      инвестиция тартуға және жұмыссыздықты азайтуға көмектесетін әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуды қамтиды.

      Сауд Арабиясының тәжірибесін Қазақстанда ауқымды инфрақұрылымдық жобалармен қатар арнайы экономикалық аймақ құрылатын жаңа Алатау қаласын құру сияқты ірі жобаларда қолдануға болады.

      Сауд Арабиясының Ұлттық кеңістіктік стратегиясы NEOM сияқты жаңа экономикалық орталықтарды дамытуға бағытталады. Жоба заманауи көлік жүйелерін, оның ішінде әуежайлар мен жылдамдығы жоғары автомобиль жолдарын салуды, сондай-ақ инфрақұрылымды басқарудың ақылды технологияларын енгізуді қамтиды.

      АЭА инвесторлар үшін салықтық жеңілдіктер мен жеңілдетілген рәсімдер ұсынады.

      Шалғай аудандарда әуежайларды, автомобиль жолдары мен сумен жабдықтау жүйелерін қоса алғанда, заманауи көліктік және инженерлік инфрақұрылымды дамыту қамтамасыз етіледі.

      Малайзия шеткі өңірлерді дамытуға бағытталған Ұлттық физикалық жоспарды іске асыруда. Инфрақұрылым, білім беру, денсаулық сақтау салаларына қомақты инвестиция алған Исказанда (Iskandar) ауданының дамуын үлгі ретінде келтіруге болады. Бұл өңірде жаңа жұмыс орындарының ашылуына және өмір сүру сапасының жақсаруына ықпал етті. Қалаларды абаттандыру мен көгалдандырудың халықаралық тәжірибесі цифрлық шешімдердің, қатаң стандарттар мен кешенді тәсілдердің қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. Мельбурнда (Аустралия) ағаштарды мониторингтеу және ағаш отырғызуды жоспарлау үшін ГАЖ жүйелері пайдаланылады. Финляндияда санитариялық инфрақұрылымды орналастыруда аумақтарға бөлу, жаяу жүргіншілер ағынын және тұрғындардан кері байланыс ескеріледі, ал Хельсинкиде тазарту шаралары аудандардағы жүктемеге бейімделеді.

      Швецияда Vision Zero тұжырымдамасы ЖКО-да өлім-жітімді 85 %-ға азайтты, Нидерландыда қауіпсіздік көлік легін физикалық бөлумен және тұрғын үй аймақтарында жылдамдықты 30 км/сағ дейін төмендетумен қамтамасыз етіледі, ал Германияда авариялық аймақтарға және ақылды жол жүйелеріне баса назар аударылады. Аустралияда NDIS бағдарламасы мүгедектерді қолжетімділік стандарттарын әзірлеуге тартады, бұл қалалық ортаның қолайлылығын арттырады.

      Берлинде әртүрлі қозғалыс түрлеріне арналған жабындар нақты аймақтарға бөлінеді, Ресей Федерациясының (бұдан әрі – РФ) Клин қаласында дизайн-кодта сәулет мұрасы мен көше өнері ескеріледі, ал Лондонда көрнекі тұтастықты сақтау үшін сыртқы жарнаманы орналастыру регламенттеледі. Бұл мысалдар қалалардың сәтті дамуы цифрландыруды, көлік қауіпсіздігін, инклюзивтілікті және функционалдықты эстетикамен үйлесімді үйлестіруді қамтитын кешенді шешімдерді талап ететінін көрсетеді.

      Тұтастай алғанда Қазақстан үшін халықаралық тәжірибенің қолданылуына қатысты тиімді өңірлік саясат көліктік, инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылымға инвестиция тартуға және қолайлы қалалық ортаны дамытуға бағытталған кешенді тәсілді талап ететінін атап өтуге болады. Ұлттық және жергілікті бастамаларды дұрыс үйлестіру, сондай-ақ жеке инвестиция тарту және халықаралық қорларды пайдалану арқылы табысқа қол жеткізуге болады. Бұл тәжірибе Қазақстан үшін өңірлік дамудың өзіндік стратегиясын әзірлеуде бағдар бола алады.

3.2. Экономикалық дамуды қолдау

      Әлемдік тәжірибеден табысты өңірлік саясат орталықсыздандырылған басқарумен үйлескен "өсу орындарын" қолдауға бағытталуға тиіс екенін байқауға болады.

      ҚХР өңірлік саясат бәсекелестік артықшылықтары бар, сондай-ақ экономикалық және инвестициялық әлеуеті жоғары өңірлерді қолдауға бағытталды. Таңдалған өңірлер инвестиция тарту орталықтарына айналып, ел экономикасының өсуін жеделдетуде шешуші рөл атқарады. Дамыған өңірлердегі экономиканың көтерілуі дамуға ілесуге және елдің төмен дамыған бөліктерінің экономикасын көтеруге ынталандырады.

      1960 жылдардан бастап Канада Үкіметі өңірлік дамуды әркелкі әлеуметтік-экономикалық дамуды жоюға бағытталған бірінші кезектегі міндет ретінде қарастырды.

      Стратегия проблемалы өңірлерге тікелей трансферттер арқылы қаржылық қолдау көрсетуді және инфрақұрылымды жақсартуға және инвестиция тартуға бағытталған федералдық бағдарламаларды жүзеге асыруды қамтиды.

      Өңірлік саясаттың мақсаттарына жету үшін Канада Үкіметі протекционизм мен тікелей шетелдік инвестицияны ынталандыруды қоса алғанда, нарықтық және нарықтық емес реттеу әдістерін пайдаланады.

      Осы аумақтардың экономикалық әлеуетін арттыратын протекционистік шаралар арқылы ауыл шаруашылығына маманданған өңірлерді қолдауға ерекше назар аударылады.

      Мемлекет эксклюзивті сатып алушы, ал жеке сектор эксклюзивті сатушы ретінде әрекет ететін ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізуді оңтайландыруға арналған бизнес-құрылымдарды құру маңызды шара болып табылады.

      Үндістанның тәжірибесі ауылдардағы кооперацияны дамытудың сәтті үлгісі бола алады. Елде ұлттық кооператив одағы мен Ұлттық кооперацияны дамыту корпорациясы жұмыс істейді.

      Ұлттық кооператив одағының қызметі кооперативтік қозғалысты ілгерілетуге және дамытуға, кооператив секторын құру мен кеңейтуде адамдарды үйретуге және оларға көмектесуге бағытталған.

      Ұлттық кооперацияны дамыту корпорациясы өндірісті ұлғайту және өнімділікті арттыру үшін фермерлік кооперативтерді ілгерілетуге, нығайтуға және дамытуға бағытталған. Корпорация ауыл шаруашылығы маркетингі, ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу, сақтау және өткізу инфрақұрылымын дамыту жөніндегі бағдарламаларды іске асырады.

      Қабылданған шаралардың нәтижесінде Үндістан кедейліктің азаюына және жаңа жұмыс орындарын ашуға қол жеткізді, бұл көптеген ауыл тұрғындарын кооперативтік қозғалыспен қамтуға ықпал етті.

      АҚШ-та өңірлік әділеттілік қағидаты заңнамада бекітілген бюджеттік және салықтық реттеу шаралары арқылы бюджеттік теңдікке қол жеткізуден тұрады.

      АҚШ-та сатылас тепе-теңдік тұжырымдамасы қолданылады, мұнда тапшылық деңгейлес теңгерімділікке белсенді араласпай, штаттар деңгейінде трансферттер мен салықтық шаралар арқылы теңестіріледі. АҚШ-тың бюджет жүйесі өңірлерді теңестіруге федералдық орталықтың араласуын азайта отырып, барынша орталықсыздандырылған бәсекелестік моделіне және штаттардың қаржылық тәуелсіздігіне негізделген.

      Штаттардың салық салудағы дербестігі жоғары дәрежеде, бұл бюджеттын сатылас теңгерімділігін нығайтады. Штаттар өз кірісінің шамамен 92,3 %-ын өз көздерінен алады, бұл олардың федералдық көмекке тәуелділігін 12 %-ға дейін азайтады. Федералдық мақсатты бағдарламалар өңірлік шығындардың шамамен 20 %-ын бірлескен қаржыландыру негізінде қаржыландырады. Мұндай бағдарламаларда әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыруға, халықтың әл-ауқатын арттыруға көңіл бөлінеді.

      Тарихи тұрғыдан АҚШ-тың бюджеттік федерализм жүйесі дербестікке ұмтылудан және орталықтандырылған шараларға қанағаттанбаудан туындаған. Нәтижесінде ЖӨӨ-дегі алшақтықтар сақталса да, штаттардың өз экономикасын дамыту үшін едәуір ынтасы бар.

      Германияда аумақтық әділдіктің кооперативтік моделі бюджеттік тетіктерді тиімді пайдалану арқылы әділеттілікке жетуге бағытталған. Модель макроэкономикалық көрсеткіштерді тұрақтандыруға және жалпы мемлекеттік кірісті қайта бөлуге өңірлік билік органдарының жоғары деңгейде қатысуымен сипатталады.

      Белсенді бюджет саясаты мен салықтарды үлестік қатысу негізінде қайта бөлу арқылы деңгейлес теңгерімсіздіктерді азайтуға назар аударылады. Федерация мен штаттардың қаржылық мұқтаждығының теңдігі конституциялық түрде бекітілген, бұл салық түсімдерінің тең бөлінуінен көрінеді. Кооперативтік модель өңірлік бюджеттерді деңгейлес біркелкілендіруге және салық түсімдерін біркелкі бөлуге мүмкіндік жасай отырып, орталықтандырылған салық жинауды қамтамасыз етеді.

3.3. Институционалдық қамтамасыз ету

      Әлемдік практика мен өңірлік саясатты іске асыру тетіктерін талдау Қазақстанға бейімдей отырып қолдануға болатын мынадай тәжірибені анықтады.

      Орталық пен өңірлердің арасын үйлестіретін арнайы офистер

      Орталық және өңірлік билік органдарын біріктіретін үйлестіруші органның болуы АҚШ, Канада, Бразилия, Франция және Аустралия сияқты дамыған елдерде қолданылатын әлемдегі озық практика болып табылады.

      Айталық, орталық пен өңірлер арасындағы байланысты жақсарту үшін АҚШ Президентінің Әкімшілігінде Үкіметаралық істер басқармасы жұмыс істейді, оның бір бөлігі жергілікті мемлекеттік органдардың бұрынғы қызметкерлерінен тұрады. Сонымен қатар әрбір министрлік пен ірі федералдық агенттікте үкіметаралық мәселелермен айналысатын осыған ұқсас бөлімше болады. Әрбір штатта "штат-федерация" деңгейінде де, сондай-ақ "штат-муниципалитеттер" деңгейінде де үкіметаралық қатынастар үшін арнайы офистер жұмыс істейді.

      Канададағы үкіметаралық қатынастар федералдық және өңірлік (провинциялық/аумақтық) басшылар арасындағы қарым-қатынасқа бағытталған. Бұл қатынас ақпарат алмасуға, келіссөздер жүргізуге және консенсусқа қол жеткізуге (мысалы, бірінші министрлердің конференцияларында) арналған алаңдармен қамтамасыз етеді.

      Федералдық деңгейдегі үкіметаралық қатынастарға жауапкершілік әдетте премьер-министрге жүктеледі, оған үкіметаралық істер жөніндегі министр, ал өңірлік деңгейде бірінші министрлер көмек көрсетеді. Әрбір өңірде үкіметаралық қатынастарға жауапты жеке үйлестіру бөлімшесі жұмыс істейді.

      Осындай үйлестіру құрылымдары мен тетіктері Бразилияда (үкіметаралық форумдар мен кеңестер, мысалы, денсаулық сақтауда CONASS, білім беруде CONSED), Францияда (әр өңірде мемлекеттік саясатты талқылауға және одан әрі орталыққа жіберу мәселелерін үйлестіруге қатысатын қауымдастықтар бар), Аустралияда (федералдық және өңірлік министрліктер деңгейіндегі тұрақты жұмыс істейтін Кеңес, өңірлердің басшылары қатысатын Аустралия Федералдық Кеңесі) бар.

      Өңірлердің жоғары деңгейдегі фискалдық дербестігі

      Өңірлерінің фискалдық дербестігі басым елдерде өңірлер анағұрлым біркелкі дамиды, сондай-ақ өмір сүру сапасы, үкіметтің тиімділігі жоғарылап, экономикалық теңсіздік деңгейі төмен болады.

      Мәселен, Финляндия барлық көрсеткіштер бойынша көш бастап тұр және фискалдық дербестік деңгейі жоғары, сондай-ақ мемлекеттік басқару индикаторларындағы бағалар жоғары және кіріс теңсіздігінің көрсеткіштері төмен.

      Финляндияда жергілікті билік органдарының салық саласында, оның ішінде орталық органдардың араласуынсыз салық мөлшерлемелерін белгілеу бөлігінде өкілеттіктері бар.

      Салыстырып отырған елдер арасында мөлшерлемелерін жергілікті өзін-өзі басқару органдары белгілейтін салықтардан түсетін түсімдер Финляндияда салыстырмалы түрде жоғары, бұл жергілікті бюджеттердің жалпы салық түсімдерінің 81,9 %-ы. ЭЫДҰ елдері ішінде Финляндия бұл көрсеткіш бойынша Ұлыбритания, Швеция, Канада және Даниядан кейінгі орында, оларда жергілікті билік салық түсімдерінің тиісінше 99 %, 97,5 %, 95,7 % және 89,6 %-ын бақылайды.

      АҚШ-та бюджеттік федерализмнің мақсаты − заңдарда бекітілген бюджеттік және салықтық реттеу шаралары арқылы өңірлік әділеттілікке қол жеткізу.

      АҚШ-та сатылас тепе-теңдік тұжырымдамасы жиі пайдаланылады, ол жағдайда штаттар деңгейіндегі бюджет тапшылығы біркелкілендіретін трансферлер мен салықтық шаралар арқылы теңестіріліп, деңгейлес теңгерімсіздікке белсенді араласу болмайды.

      АҚШ-та күшті орталықсыздандыру, штаттардың қаржылық тәуелсіздігі және өңірлерді теңестіруге федералдық орталықтың қатысуының төмендігі есебінен тиімді экономикалық дамуға ықпал ететін бюджет жүйесінің бәсекеге қабілетті моделі жұмыс істейді.

      АҚШ штаттарының салық салуда, оның ішінде корпоративтік пайда мен табыс салығын белгілеуде дербестік дәрежесі жоғары, бұл бюджет жүйесіндегі сатылас теңгерімділікті нығайтады. Штаттар бюджетінің орта есеппен үштен біріне жуығын федералдық қарыздар мен гранттар құрайды.

      Нысаналы бағдарламалардың негізгі бөлігі атаулы әлеуметтік қолдау шарттарымен әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға және халықтың әл-ауқатын арттыруға бағытталып, шығыстар федерация мен штаттар арасында бөлінеді.

      Германияда бюджеттік тетіктер арқылы аумақтық әділеттілікке қол жеткізуге бағытталған кооперативтік қайта бөлу моделі жұмыс істейді. Бұл модель макроэкономикалық көрсеткіштерді тұрақтандыруға және жалпы ұлттық кірісті қайта бөлуге өңірлік биліктің (жерлердің) қатысу деңгейінің жоғары болуымен сипатталады. Бюджет саясаты шеңберінде белсенді бюджет саясаты және салықтарды үлестік қатысу негізінде қайта бөлу арқылы деңгейлес теңгерімсіздіктерді азайтуға басты назар аударылады. Конституциялық деңгейде федерация мен жерлердің қаржылық қажеттіліктерінің теңдігі бекітілген, ол салық түсімдерінің тең бөлінуінен көрінеді. Кооперативті модель өңірлік бюджеттерді деңгейлес біркелкілендіру үшін елеулі мүмкіндіктер жасай отырып, салықты орталықтандыра жинауды қамтамасыз етеді. Модель бойынша қандай да бір аумақтарға әділетсіз қатынасты жоққа шығарып, салық кірістерін біркелкі бөлу қағидалары көзделген.

      Аустралия Конституциясы штаттарға/аумақтарға көп өкілеттіктер береді, бірақ іс жүзінде олар федералдық үкіметпен тығыз жұмыс істейді, өйткені "орталық" барлық салық түсімдерінің 81 %-ын бақылайды.

      Аустралияның өңірлік саясаты штаттар арасындағы үйлесімділікке және деңгейлес теңдікке бағытталған, федералдық трансферттер өңірлердегі өмір сүру деңгейін теңестіруді ескере отырып бөлінеді.

      Мемлекеттік стратегиялық жоспарлау өңірлермен бірлесе отырып, жекелеген "келісімдер" арқылы жүзеге асырылады. Штаттар/аумақтар стратегиялық жоспардың негізгі мақсаттарына қол жеткізу үшін қаржы алады.

      Персоналды басқару құралы ретінде ұтқырлықты кеңінен қолдану

      Аустралияда мемлекеттік қызметте мемлекеттік қызметшілерді өңірлік, жеке және академиялық секторларға іссапарға жіберуді ынталандыратын "Ұтқырлық бағдарламасы" бар. Жергілікті халықтардың шалғайдағы және мұқтаж қоғамдастықтарына іссапарға жіберуге ынталандырудың арнайы жүйесі бар.

      Бағдарламаның мақсаты персоналды басқарудың стратегиялық құралы ретінде ұтқырлықты пайдалануда қызметкерлер мен басшыларға көмек көрсету болып табылады.

      Бағдарламада ротацияның мынадай үш нұсқасы көзделген:

      1) жағдаяттық ротация: қызметкерлер жекелеген мемлекеттік органдарда кадрларға сұраныстың артуына байланысты қысқа мерзімдік міндеттерді шешу үшін іссапарға жіберіледі, мысалы: халық санағын ұйымдастыру, табиғи апаттар кезінде жұмылдыру;

      2) нақты проблемаларды шешуге арналған ротация: белгілі бір сараптаманы қажет ететін проблеманы қарау және шешу үшін уақытша команда құрылады, проблема шешілгеннен кейін команда тарайды, мысалы: облыстағы қылмыстарды тергеу жөніндегі жедел топ;

      3) дағдыларды дамытуға арналған ротация: қызметкерлер жаңа дағдыларды меңгеру немесе өңірде жұмыс істеуді қоса алғанда, жаңа ортаға кіру үшін лауазымдарын уақытша өзгертеді, мысалы: энергетика министрлігінің сарапшысы облыстық энергетика басқармасына жұмысқа ауысады.

      Бағдарлама кіші, орта және жоғары буындағы мемлекеттік қызметшілерге жұмыс орнында ұтқырлықты қалай енгізу қажет екені жөнінде ресми ұсынымдар береді. Басшыларға арналған әдістемелік нұсқаулықта ротацияның тиісті мақсаттарын белгілеу туралы ақпарат болады.

      Мемлекеттік қызметшілер ротация бағдарламасы аясында бос орындарды жариялау және іздеу үшін бөлек порталға қол жеткізе алады.

      Аустралиялық мемлекеттік қызметшілердің 9,5 %-ы ғана ротацияға өздері бастама жасаған. Қызметкерлердің көпшілігі ротацияға өз басшысының немесе жұмыскерді іздестіруді жүзеге асыратын команда басшысының ұсынымдары негізінде ротацияға қатысуға шешім қабылдаған, бұл мемлекеттік органдар басшылары тарапынан ұтқырлық бағдарламасына қолдау көрсетудің маңыздылығын растайды.

      Францияда мемлекеттік қызмет жүйесі шенеуніктерді (олардың жұбайларын қоса алғанда) өңірлік билік органдарына ротацияға едәуір ынталандырады.

      Бірыңғай экожүйе және деректерді басқару стратегиясы

      Ұлыбританияда Үкіметтің жанында Data Standards Authority деректер стандарттары жөніндегі басқарма (бұдан әрі – DSA) жұмыс істейді, ол деректерді жинау стандарттарын белгілеу, сондай-ақ дерек алмасудың тиімділігін оңайлату және арттыру арқылы мемлекеттік сектордағы деректерді басқаруды жақсартуға жауап береді.

      DSA ортақ мәселелерді бірлесіп шешу үшін мемлекеттік және жеке сектордан және академиялық орталардан мамандардың көптеген қоғамдастықтарымен үнемі өзара іс-әрекеттесе отырып, деректер стандарттары бойынша үкіметаралық диалогты басқарады. DSA сарапшылар қоғамдастығымен ынтымақтаса отырып пайдаланушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын стандарттарды жақсартады және енгізеді.

      Өз бағдарламаларын әзірлейтін немесе басқа ведомстволардың бағдарламалары үшін деректер жинайтын мемлекеттік органдар DSA командасынан алмасу және есептілік үшін SMART қағидаттарына сәйкес деректерді жинау және өңдеу жөнінде оқудан өтеді.

      DSA-ны басқаруды басқарушы кеңес жүзеге асырады, оның құрамына деректер сәулетшілері мен әртүрлі министрліктердің өкілдері кіреді. Кеңес мемлекеттік сектордағы деректерді басқару мәселелері бойынша алқалы шешімдер қабылдайды. DSA сонымен қатар үкіметтік деректер сәулеті қоғамдастығы және API және дерек алмасу практикасы қоғамдастығы сияқты цифрландыру қоғамдастықтарынан тәуелсіз сарапшыларды тартады. Кеңес отырыстарының хаттамалары ашық қолжетімділікте жарияланады.

      DSA мемлекеттік органдарға түрлі ресурс ұсынады. Мысалы, GOV.UK Service Standard қызмет көрсету стандарттары, олар мемлекеттік қызметтерді көрсету, оның ішінде деректермен жұмыс істеу бойынша практикалық ұсынымдарды қамтиды.

      Канадада 2023 – 2026 жылдарға арналған мемлекеттік сектордың деректері туралы федералдық стратегия іске асырылуда, ол цифрлық бастамаларды келісуге және федералдық үкімет, провинциялар мен аумақтар арасындағы деректер легін жақсартуға бағытталған. Ол деректерді бірлесіп пайдалану, ұсынылатын цифрлық қызметтерді жақсарту, сондай-ақ берік федералдық-өңірлік деректер экожүйесі деректерін құру проблемаларын шешуге бағытталған.

      Стратегия мынадай 4 негізгі бағыт бойынша іске асырылады:

      1) Data by Design: мемлекеттік сектордағы деректерді басқару саласындағы өкілеттіктер мен жауапкершіліктерді бөлу бойынша нұсқаулықтар әзірлеу, мемлекеттік жоспарлау мен басқарудағы деректердің маңыздылығы туралы хабардар ету шаралары;

      2) шешім қабылдауға арналған деректер: деректердің бірыңғай стандартын пайдалану кезінде мемлекеттік органдарға қолдау көрсету және деректер сапасын бақылау (Үкімет және Канаданың статистика басқармасы жанында), ел басшылары үшін сапалы деректерді пайдалану және тиімді шешімдер қабылдау бөлігінде мемлекеттік органдармен жұмыс істеу, мемлекеттік органдармен дата-шешімдерді (дата-хабтар) масштабтау бойынша жұмыс;

      3) дата-қызметтерді дамыту: деректерді пайдалану әдебі бойынша нұсқаулықтар әзірлеу, дата-қызметтерді әзірлеу және басқару кезінде құпиялылық пен қауіпсіздік шаралары бойынша нұсқаулықтар әзірлеу, мемлекеттік сектордағы деректерді басқару саласындағы проблемаларды анықтау бойынша мемлекеттік органдармен жұмыс;

      4) мемлекеттік қызметте АТ-дағдылары дамыту: мемлекеттік секторға дарынды АТ-мамандарды тарту бойынша шаралар кешенін қабылдау, мемлекеттік қызметшілерге арналған міндетті тренингтер тізбесіне АТ– дағдыларды енгізу, негізгі цифрлық құралдар мен бағдарламалар, сондай-ақ барлық мемлекеттік органдарға қолжетімді open-source тәсілдері бойынша нұсқаулық әзірлеу.

4-бөлім. Өңірлерді дамыту пайымы

      Қазіргі жағдайда теңгерімді өңірлік саясатты жүзеге асыру Қазақстан Республикасы үшін негізгі міндеттердің бірі болып табылады.

      Қоғамның орнықты әлеуметтік-экономикалық моделіне қол жеткізу және өңірлік айырмашылықтардың болатынын мойындау үшін өңірлік теңгерімсіздікті барынша азайту қажет.

      Өңірлер арасындағы әлеуметтік-экономикалық, демографиялық және басқа да айырмашылықтар аса маңызды теңсіздіктерді жоюға және әрбір өңірдің экономикалық әлеуетін ашуға бағытталған өңірлік саясатты, қала құрылысы саясатын қалыптастыру мен іске асыру тәсілдерін үнемі жетілдіріп тұруды талап етеді.

      Қазақстан географиясының бірегейлігі және табиғи ресурстарының алуан түрлілігі оған орнықты әлеуметтік-экономикалық даму үшін едәуір мүмкіндіктер береді. Алайда өңірлер арасындағы экономикалық белсенділік, инфрақұрылымдық қамтамасыз ету және халықтың өмір сүру сапасы деңгейіндегі теңгерімсіздік бұл әлеуетті іске асыруды шектейді.

      Қазақстан Республикасының өңірлік дамуының 2025–2029 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі – Тұжырымдама) жаңа сын-қатерлерді ескеріп және орнықты өсу мүмкіндіктерін пайдалана отырып, аталған мәселелерді шешуге бағытталған.

      Тұжырымдама Қазақстан Республикасындағы Мемлекеттік жоспарлау жүйесіне сәйкес әзірленді.

      Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімді (2050 жылға дейін) аумақтық-кеңістіктік дамуының басымдықтары Қазақстан Республикасының аумағын ұйымдастырудың бас схемасында баяндалған. Құжатта қоныстандыру және өндіргіш күштерді орналастыру жүйесін кешенді дамыту, әлеуметтік, рекреациялық, инженерлік және көліктік инфрақұрылымды дамыту, республикалық және өңіраралық маңызы бар ерекше қала құрылысын реттеу аумақтары мен объектілерін дамыту жөніндегі шаралар қамтылған.

      Қазақстан Республикасының 2029 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарында өңірлердің алдына мынадай екі негізгі міндет қойылды, олар: ӨСЖ сәйкес әлеуметтік игіліктермен және көрсетілетін қызметтермен қамтамасыз етілудегі тым көп алшақтықтардың алдын алу және экономиканың екі есе өсуіне жәрдемдесу.

      2030 жылға қарай өңірлерді дамытуда және өңірлік саясатты іске асыруда ел азаматтарының өмір сүру сапасын жақсартуға, сондай-ақ ұлттық экономиканың ұзақмерзімді және орнықты дамуына ықпал ететін мынадай сапалық өзгерістер болады:

      өңірлердің білім беруді, денсаулық сақтауды, әлеуметтік қамсыздандыруды, мәдениетті, спортты, сондай-ақ инженерлік және көліктік инфрақұрылымды қоса алғанда, ӨСЖ сәйкес келетін негізгі игіліктермен және көрсетілетін қызметтермен қамтамасыз етілуі қалалар үшін 96 %-ды және АЕМ үшін 71 %-ды құрайды;

      қоғамдық кеңістіктерді ауқымды абаттандыру, көгалдандыру деңгейін арттыру, тазалық пен санитариялық жағдайды қамтамасыз ету, көшелердің қауіпсіздігін арттыру, әлеуметтік инфрақұрылымның қолжетімділігін жақсарту, сондай-ақ климаттық ерекшеліктер мен орнықты даму қағидаттарын ескере отырып, қалалар мен АЕМ сәулеттік келбетін сақтау және дамыту арқылы қолайлы қалалық ортаны қалыптастыру;

      елдің елді мекендерін дамыту қала құрылысын жоспарлау талаптарын ескере отырып, оның ішінде барлық деңгейлерде сапалы қала құрылысы жобаларын (бас жоспарларды, егжей-тегжейлі жоспарлау және құрылыс салу жобаларын) әзірлеу есебінен жүзеге асырылады;

      ірі кәсіпорындардың айналасында ШОБ белдеуін құра отырып, мұнай-газ секторында, тау-кен өнеркәсібінде және ауыл шаруашылығында терең өңдеуді дамыту;

      қосылған құнды ұлғайтуға, отандық шикізатты жергiлiктi ел iшiнде локализациялауға және барынша қайта өңдеуге баса назар аудара отырып, өндiрiстiң жаңа тiзбектерiн дамытуды және өңдеу өнеркәсiбi мен агроөнеркәсiп кешенiнде дайын өнiмдi шығаруды ынталандыру;

      көліктік байланысты арттыру, жоғары сапалы сервистік инфрақұрылым мен өңірлік транзиттік көлік тораптарын (хабтарды) дамыту арқылы өңірлердің көліктік-логистикалық әлеуетін іске асыру;

      өңірлік ауқымда туристік тартылыс орындарын дамыту арқылы өңірлердің туристік әлеуетін дамыту;

      Қазақстан Республикасы Үкіметінің Аппараты жанынан Бірыңғай үйлестіру орталығы – Өңірлік бастамалар басқармасын құру арқылы ведомствоаралық ынтымақтастықты күшейту;

      блоктық бюджеттеуді толыққанды енгізу арқылы өңірлердің бюджеттік дербестігін одан әрі арттыру;

      осы Тұжырымдама шеңберінде өңірлердің экономикалық әлеуетін ашудың жаңа инвестициялық жобаларын іске асыру, жергілікті бюджеттердің кірістерін біртіндеп одан әрі орталықсыздандыру, сондай-ақ басқа да жүйелі шараларды іске асыру арқылы салық салу базасын кеңейту есебінен жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігін нығайту;

      ынталандыру және мансаптық өсу тетіктерін әзірлей отырып, "өңір-орталық-өңір" қағидаты бойынша орта буын кадрларының ішкі ұтқырлығын арттыру арқылы жергілікті атқарушы органдардың кадрлық әлеуетін күшейту;

      тұтас ұлттық деректер экожүйесін құру және дамыту, сондай-ақ мемлекеттік сектордағы деректерді басқару жүйесін оңтайландыру арқылы мемлекеттік сектордағы деректерді басқаруды жетілдіру;

      өңірлер АӨК, индустриялық секторда, туризмде және басқа да салаларда дамыған мамандандырылған инфрақұрылыммен жабдықталады, бұл жеке инвестицияның едәуір өсуіне және олардың экономикалық құрылымының кезең-кезеңімен өзгеруіне алып келеді;

      бес қалалық агломерацияның (Астана, Алматы, Шымкент, Ақтөбе, Қарағанды) ұлттық ауқымдағы экономикалық өсу орталықтары ретінде толыққанды қалыптасуы елдің қалған бөлігіне экономикалық өсу географиясын кеңейтуге жағдай жасайды;

      көліктік, инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылымдағы жобаларды іске асыру арқылы қалалық агломерацияларды теңгерімді дамыту;

      облыс орталықтарының әлеуметтік-экономикалық әлеуетін іске асыру арқылы жаңа "экономикалық өсу орталықтарын" қалыптастыру;

      экономикалық өсу орталықтары бар моно- және шағын қалалардың көліктік қолжетімділігін арттыру;

      өндірістік инфрақұрылымды дамыту және зәкірлік жобаларды іске асыру арқылы моноқалалар экономикасын әртараптандыру;

      ауыл инфрақұрылымын жаңғырту ауыл тұрғындарының 90 %-дан астамының өмір сүру сапасын ӨСЖ талаптарына дейін жеткізуге мүмкіндік береді және ауылда қала деңгейіне барынша жақын өмір сүру жағдайларын қамтамасыз етеді;

      халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту есебінен елдің ауылдық және шекара маңындағы елді мекендердегі демографиялық жағдайдың едәуір жақсаруы;

      ауыл халқының даму ресурстарының (қаржылық, материалдық, жер) қолжетімділігін арттыру кірістің едәуір өсуін және ауылдық жерлерде кедейлік деңгейін төмендетуді қамтамасыз етеді.

      Осылайша, өңірлік даму пайымы және өңірлік саясатты іске асыру мынадай үш негізгі бағытты: өңірлер халқының жоғары сапалы базалық инфрақұрылыммен (әлеуметтік, инженерлік, көліктік) және жайлы қалалық ортамен, өнеркәсіпте, агроөнеркәсіптік және көлік-логистикалық кешендерде, туризмде іске асырылған экономикалық әлеуетпен қамтамасыз етілуін, сондай-ақ өңірлерді дамытуды тиімді институционалдық қолдауды қамтиды.

      Бірінші бағыт шеңберінде республика бойынша орташа көрсеткішпен салыстырғанда базалық инфрақұрылымды (білім беру, денсаулық сақтау, инженерлік, көліктік және ақпараттық-коммуникациялық инфрақұрылым) қамтамасыз етудегі елеулі айырманы азайту және даму перспективаларын ескере отырып, өңірлердің жаңа базалық инфрақұрылым объектілерін салуға сұранысын қанағаттандыру мәселелері шешілетін болады. Проблемалары анағұрлым өткір объектілерге басымдық беріледі. Кешенді абаттандыру қалалық ортаның сапасын арттырады, экологиялық жағдайды жақсартады және халықтың өмір сүруіне қолайлы жағдай жасайды. Қоғамдық кеңістіктерді дамыту, көгалдандыру және инфрақұрылымды жаңғырту ішкі туризмді, шағын және орта бизнесті, сондай-ақ өңірлердің инвестициялық белсенділігін ынталандыра отырып, аумақтардың тартымдылығын арттырады.

      Өңірлердің экономикалық әлеуетін іске асыру нәтижесінде олардың бәсекелік артықшылықтары негізінде экономиканың шикізат секторларындағы терең өңдеудің, өңдеу және ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу салаларында жұмыс істеп тұрған және жаңа өндірістердің, сондай-ақ көлік-логистика әлеуеті мен туристік әлеуеттің дамуы жаңа серпінге ие болады.

      Өңірлерді дамытуды тиімді институционалдық қолдауға орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардың өзара іс-қимылының тұтас экожүйесін құру, жергілікті бюджеттердің дербестігін арттыру, сондай-ақ орта буын кадрларының ішкі ұтқырлығын арттыру және мемлекеттік сектор деректерін басқаруды жетілдіру арқылы қол жеткізілетін болады.

      Бұл үш бағыт ел өңірлерінде орнықты экономикалық өсуді, әлеуметтік тұрақтылықты және халықтың өмір сүру сапасын арттыруды қамтамасыз ету бойынша стратегиялық міндеттерді тиімді шеше алатын өңірлік саясат құрудың негізін қалыптастырады.

5-бөлім. Негізгі қағидаттар мен тәсілдер

      Осы Тұжырымдама мынадай түйінді алты қағидатқа негізделген:

      1) адамға бағдарлану: өңірлік саясатты жергілікті тұрғындардың (азаматтардың және бизнестің) мүдделері мен пікірлерін ескере отырып қалыптастыру және іске асыру;

      2) тұтастық: өңірлік даму мәселелерін қозғайтын мемлекеттік саясаттың тепе-теңдігі мен өзара байланысы;

      3) инклюзивтілік: тұрғылықты жеріне қарамастан, халықтың базалық инфрақұрылымға және жайлы қалалық ортаға тең қолжетімділігін қамтамасыз ету;

      4) сараланған тәсіл: әрбір өңірдің бірегей сипаттамалары мен әлеуетін міндетті түрде ескеру;

      5) дербестік: жергілікті деңгейдегі мәселелерді жедел шешу үшін жергілікті атқарушы органдарға жеткілікті өкілеттіктер мен ресурстар беру;

      6) жауапкершілік: мемлекеттік қызметшілердің өз шешімдері мен іс-әрекеттері үшін азаматтар мен мемлекет алдындағы жауапкершілігін күшейту.

      Бұл қағидаттар өңірлерді одан әрі дамытудың және өңірлік саясатты жетілдірудің негізін құрайды, бұларды орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар өңірлік саясатты іске асыру кезінде сақтауға міндетті болып табылады.

      Ағымдағы жағдайды, жаһандық тәжірибені, өңірлер дамуының пайымын және негізгі қағидаттарды талдау негізінде жүйелі үш мәселені шешуге бағытталған мынадай тәсілдер айқындалды.

5.1. Халықты негізгі инфрақұрылыммен (әлеуметтік, инженерлік, көліктік) және жайлы қалалық ортамен біркелкі қамтамасыз ету

      Осы тәсілдің шеңберінде игіліктерге қол жеткізудегі теңсіздікті жоюға және өңірлердегі ең өткір инфрақұрылымдық проблемаларды шешуге басты назар аударылады.

      Мемлекеттің күш-жігері тұрғылықты жеріне қарамастан, халыққа көрсетілетін мемлекеттік қызметтер мен игіліктер сапасының базалық деңгейін қамтамасыз етуге бағытталады. ӨСЖ талаптарына сәйкес еліміздің қалалары мен ауылдарында жайлы өмір сүру ортасын құру бойынша шаралар қабылданады.

      Ірі және үлкен қалаларда қала ортасының сапасын жақсартуға, көлік жүйелерін дамытуға, қоршаған ортаны жақсартуға, халықтың өмір сүру жағдайын жақсартуға және әлеуметтік инфрақұрылымның қолжетімділігін арттыруға баса назар аударылады. Осы мақсатта қалалық агломерацияларды дамытудың кешенді жоспарлары жүзеге асырылады, олардың шеңберінде агломерацияларда білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, жол инфрақұрылымы мен инженерлік желілерді салу жобалары жүзеге асырылады.

      Теңгерімді дамуды қамтамасыз ету және инфрақұрылымдық теңсіздікті жою мақсатында ірі қалалардың шеткі аудандарын дамыту шараларын іске асыру жалғасады.

      Моно- және шағын қалалар халқының өмір сүру сапасын жақсартуға ерекше көңіл бөлінетін болады. Оларды дамыту шаралары инженерлік және көліктік инфрақұрылымды жаңғыртуды, тұрғын үйлерді салу мен жөндеуді және т.б., сондай-ақ қоғамдық кеңістіктерді абаттандыруды, рекреациялық аумақтарды дамытуды және аумақтарды көгалдандыруды қамтиды. Моноқалаларды дамытудың кешенді жоспарларын іске асыру жалғасады, оның шеңберінде қаланың қоршаған ортасын жоспарлау, білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет объектілерін, инженерлік желілер мен жолдарды салу және жөндеу бойынша іс-шаралар жүзеге асырылады. Шағын қалаларды өмір сүру үшін ыңғайлы әрі тартымды етуге мүмкіндік беретін жайлы саябақтарды, гүл бақтарын құруға, аула аумақтарын абаттандыруға, тазалықты, санитариялық жағдайды және көшелерді жарықтандыруды қамтамасыз етуге ерекше көңіл бөлінетін болады.

      Ауылдық жерлерде инфрақұрылымға қол жеткізуде теңсіздіктерді азайту инклюзивтілік қағидатына сәйкес даму әлеуеті бар ауылдарда әлеуметтік, инженерлік және цифрлық инфрақұрылымды дамыту: халықты тұратын өңіріне қарамастан базалық инфрақұрылыммен және жайлы қалалық ортаға тең қолжетімділікпен қамтамасыз ету арқылы жүзеге асырылады.

      "Ауыл – Ел бесігі" жобасы шеңберінде АЕМ қажетті әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылыммен қамтамасыз ету жұмыстары жалғасын табады. Бұл жұмыстар өңірлік стандарттар жүйесіне сәйкес тиісті деңгейге жеткізілетін болады.

      Республикалық және/немесе жергілікті бюджет қаражаты есебінен мынадай объектілердің құрылысы мен реконструкциясы бойынша жобалар қаржыландырылады:

      білім беру (мектептерге жапсаржайлар салу, мектептер мен балабақшаларды реконструкциялау);

      денсаулық сақтау (алғашқы медициналық-санитариялық көмек көрсету объектілері);

      мәдениет (клубтар, мәдениет үйлері, музейлер, кітапханалар);

      спорт (дене шынықтыру-сауықтыру кешендері, спорт кешендері мен спорт объектілері);

      әлеуметтік қамтамасыз ету;

      инженерлік инфрақұрылым (жабдықтар, жылу және электрмен жабдықтау объектілері, су, жылу, газ, электр желілері);

      көліктік инфрақұрылым (кент ішіндегі жолдар, көшені жарықтандыру);

      ауызсумен, газбен және электрмен жабдықтаудың ішкі желілері.

      Өңірлер арасындағы лимиттер экономикалық (ауыл шаруашылығы өнімінің жалпы шығарылымы) және демографиялық факторлар (халық саны мен тірек АЕМ саны) негізінде айқындалады.

      Осылайша, ауыл экономикасын дамыту шараларымен ауылдық аумақтардың инфрақұрылымын дамыту шараларының синергиясы қамтамасыз етіледі.

      Бұл ретте мемлекет шекара маңындағы АЕМ инфрақұрылымын дамытуды жалғастырады, бұл шекара маңындағы аумақтарда өмір сүру сапасын айтарлықтай жақсартатын болады.

      Шекара маңындағы АЕМ халқының инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылым объектілеріне сұранысын қамтамасыз ету инфрақұрылымды дамыту және шекара маңындағы АЕМ мемлекеттік көрсетілетін қызметтер сапасын арттыру саласында басымдықтарды салалық бағдарламалық құжаттарда көзделген шығыстарды ұлғайту жағына ығыстыру есебінен жүзеге асырылатын болады.

      Ауылдық жерлерден шығатын көші-қон легінің бір бөлігін өзіне алатын аудан орталықтары мен ірі АЕМ-де ауылдық инфрақұрылымды дамытуға баса назар аударылады.

      Аудан орталықтары мен ірі ауылдардағы инфрақұрылымның барлық түрлерін жаңғырту олардың әлеуметтік тартымдылығын, даму әлеуеті төмен ауылдардан көші-қон үшін демографиялық тартымдылығын арттырады, бұл көші-қон процестерінің "даму әлеуеті төмен ауылдар – даму әлеуеті жоғары ауылдар (аудан орталықтары) – облыс орталықтары – мегаполистер" кезеңділігі есебінен сапалы урбанизациялауға жәрдемін тигізетін болады.

      Бұл шаралар ауылдағы инфрақұрылымдық теңгерімсіздікті едәуір қысқартып, ауылдық инфрақұрылымды ӨСЖ параметрлеріне дейін жеткізуге мүмкіндік береді.

      Даму әлеуеті бар ауылдардың тізбесіне енбеген АЕМ-ді дамыту жергілікті бюджеттен қаржыландыру шеңберінде жүзеге асырылады.

      Ауылдардан бастап республикалық маңызы бар қалаларға дейін елді мекендердің әртүрлі типтерін қамтитын АЕМ жетілдіру және енгізу жалғасатын болады.

      ӨСЖ мақсаты – елді мекендердің типі мен көлеміне қарай халық үшін объектілер мен қызметтерге (игіліктерге) қолжетімділіктің ең төменгі міндетті деңгейін қамтамасыз ету.

      Әрбір елді мекен типі үшін өзіне тән стандарттар белгіленген және олар үнемі жетілдіріліп отырады.

      ӨСЖ бюджеттік және стратегиялық жоспарлауға енгізу жұмыстары жалғасады. Осы жұмыстың шеңберінде даму бюджеттерінің шығыстарын болжау көлемдерін осы стандарттарды ескере отырып, бюджеттік инвестициялық жобаларды іріктеуді қоса алғанда, ӨСЖ көрсеткіштерімен байланыстыру жоспарланады. Мұндай тәсіл бюджет шығыстарындағы басымдықтарды дұрыс айқындауға және ресурстарды артта қалған өңірлердегі неғұрлым өзекті инфрақұрылымдық алшақтықтарды жоюға бағыттауға мүмкіндік береді.

      Сондай-ақ ӨСЖ көрсеткіштерін облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың даму жоспарларына декомпозициялау жүзеге асырылады.

      ӨСЖ аясында елді мекендердің объектілермен және қызметтермен қамтамасыз етілуін мониторингтеудің тиімділігін арттыру мақсатында тиісті көрсеткіштерді жинау, өңдеу және есептеу процестері толықтай автоматтандырылады.

      Бұдан басқа, әкімдерді тікелей сайлауды енгізу мемлекеттік қызметшілер құрылымында сайланатын басқарушылардың жаңа санатын құрды. Қазіргі уақытта 95 % (2 566 ауыл әкімі) сайланды, оның ішінде 247 әйел және 2 319 ер адам (2 176 ауылдық округте) бар.

      Өткен сайлаудың қорытындысы әкімдер корпусының айтарлықтай жаңарып, жасарып келе жатқанын көрсетті: 2024 жылы 68,8 % (417 әкім) алғаш рет сайланды. Осыған байланысты экономика, бюджеттік жоспарлау және мемлекеттік басқару салаларында сайланған әкімдерді де, жақын маңдағы кадрлық резервті де кешенді даярлау мәселесі өзекті болып отыр.

      Ауылдық округ әкімдерінің біліктілігін арттыру үшін "AMANAT" партиясы офлайн және онлайн форматтағы 240 академиялық сағатты қамтитын "Әкімдер мектебі" жобасын іске қосты. Жоба шеңберінде экономика, мемлекеттік басқару, бюджеттік жоспарлау, коммуналдық меншікті басқару, цифрландыру, тәуекел-менеджмент, кәсіпкерлікті дамыту және инвестиция тарту сияқты негізгі мәселелер бойынша ауыл әкімдері мен әртүрлі деңгейдегі басшыларды оқыту тұрақты негізде жүргізілетін болады.

      Оқыту бағдарламасы ауылдық аумақтарды дамытуға және "Ауыл аманаты" жобасын тиімді іске асыруға ықпал ететін болады.

      Жалпы білім беру және денсаулық сақтау мекемелерін, жол, коммуналдық және ақпараттық-коммуникациялық инфрақұрылымды жөндеуге және салуға жұмсалатын шығындарды қоса алғанда, инфрақұрылымды кешенді дамытуды қаржыландырудың жалпы көлемі шамамен 19 триллион теңгені құрайды, оның 7,8 трлн теңгесі өңірлік алшақтықтарды азайтуға және 11,2 трлн теңгесі өңірдегі қалған негізгі қажеттіліктерді жабуға бағытталады.

      Әлеуметтік инфрақұрылымға қол жеткізудегі алшақтықтарды азайту

      Республика бойынша қамту көрсеткіштері жоғары болуына қарамастан, өңірлер бөлінісінде білім беру сапасы мәселесі өзекті болып отыр. Мысалы, PISA мониторингінің нәтижелері бірқатар өңірлерде математика, оқу және жаратылыстану пәндері бойынша білімі ең төменгі деңгейдегі балалар үлесінің жоғары болып отырғанын көрсетті. Оның үстіне ауылдық жерлерде бұл көрсеткіш қалалық жерге қарағанда едәуір төмен.

      Оқушы орындарының тапшылығы, білікті кадрлардың жетіспеушілігі және білім беру инфрақұрылымының жағдайы білім сапасын арттыруға ықпал етпейді. Жалпы білім сапасын арттыру мәселелері салалық бағдарламалық құжаттар шеңберінде шешілетін болады.

      Өңірлік даму тұрғысынан мемлекеттің міндеті жергілікті жерлерде білім беру қызметтеріне тең қолжетімділікті қамтамасыз ету болады. Осыған байланысты мемлекеттік шаралар оқушы орнының тапшылығындағы өңірлік теңгерімсіздіктерді жоюға, білім беру объектілерін жаңғыртуға, авариялық жағдайдағы және үш ауысымды мектептердің мәселелерін шешуге, интернаттық білім беруді дамытуға және ауылдық жерлердегі балаларды көлікпен қамтамасыз етуге бағытталады. Барлық мектептерді жоғары жылдамдықты Интернетке қосу және олардың материалдық-техникалық базасын нығайту шараларын жүзеге асыру жалғасады.

      Жалпы осы бағыт шеңберінде мектепке дейінгі және орта білім беру объектілерін, медициналық мекемелерді (әсіресе ауылдық жерлерде), мәдениет және спорт инфрақұрылымын жаңадан салу және қолданыстағыларын жаңғырту, сондай-ақ "Дипломмен ауылға" жобасын одан әрі іске асыру арқылы кадр тапшылығын төмендету бойынша шаралар қабылданады.

      Инженерлік инфрақұрылымға қол жеткізудегі алшақтықты жою

      Осы бағыт шеңберінде сумен жабдықтау, су бұру, жылу, газ, электрмен жабдықтау объектілерін жаңғырту және цифрландыру есебінен жергілікті жерлерде тұрғын үй-коммуналдық инфрақұрылым қызметтерінің қолжетімділігін арттыру мемлекеттің басты міндеті болмақ.

      Артта қалған өңірлерді аса маңызды инфрақұрылыммен қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылданады. Қазақстан Республикасының 2029 жылға дейінгі ұлттық инфрақұрылымдық жоспары және "Энергетикалық және коммуналдық секторды жаңғырту" ұлттық жобасы шеңберінде инвестициялық жобаларды іске асыру тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық инфрақұрылымының тозу дәрежесін едәуір төмендетеді және өңірлердегі өмір сүру сапасы мен жайлы өмір сүру жағдайларын жақсартуды қамтамасыз етеді.

      Ұлттық жобаны іске асыру шеңберінде 86 мың км инженерлік желілерді жаңғырту және салу көзделген, бұл энергетикалық және коммуналдық инфрақұрылымның орташа тозу деңгейін нормативтік 40 %-ға дейін төмендетуге мүмкіндік береді. Инвестицияның жалпы көлемі шамамен 13,5 трлн теңгені құрайды, кем дегенде 200 табиғи монополия субъектісі мен 30 жылу электр орталығын қамтиды. Жоба сондай-ақ отандық тауар өндірушілерді тартып, олардың үлесін 2029 жылға қарай 60 %-ға дейін жеткізуді және алдағы бес жыл ішінде 1 мыңға жуық тұрақты және 825 уақытша жұмыс орнын құруды қамтамасыз етеді.

      Ауылдар мен шекара маңындағы аумақтардың инфрақұрылымын оның ішінде тұрғын үй қорын жайластыру, АЕМ-ді абаттандыру, коммуналдық инфрақұрылыммен қамтамасыз ету есебінен дамытуға ерекше назар аударылады.

      Көліктік инфрақұрылымға қол жеткізудегі алшақтықтарды азайту

      Аумақтарды тиімді дамыту үшін жоғары сапалы көліктік инфрақұрылымның болуы мен қолжетімділігі маңызды. Дамыған көліктік инфрақұрылым аумақтардың байланысын қамтамасыз етеді және халықтың және экономикалық ресурстардың ұтқырлығын арттырады. Өз кезегінде, аумақтардың көліктік байланысын қамтамасыз ету жолдардың сапасына тікелей байланысты.

      Осыған байланысты көліктік инфрақұрылымға қол жеткізудегі теңгерімсіздіктерді жою жөніндегі шаралар республикалық және жергілікті маңызы бар автомобиль жолдарының желісін дамытуға және нормативтік құқықтық актілерге сәйкес келтіруге, қалалар мен АЕМ ішіндегі жолдарды жаңғыртуға, қоғамдық көлік жүйелері мен көлік инфрақұрылымын дамытуға бағытталады.

      Осы бағыт шеңберінде елдің бірыңғай көліктік негізін қалыптастыруға ықпал ететін және экономикалық өсу орталықтарының бір-бірімен және сыртқы нарықтармен байланысын қамтамасыз ететін халықаралық және республикалық дәліздерді салу жобаларын іске асыру жалғасады.

      Өңірлер арасындағы байланысты нығайтуға ерекше көңіл бөлінетін болады. Осы мақсатта экономикалық өсу орталықтары бар моноқалалардың және шағын қалалардың, ауылдық округтердің орталықтары бар АЕМ-дің, аудан және аудан орталықтарының көліктік қолжетімділігін жақсарту бойынша шаралар қабылданады.

      Бұдан басқа, 52 ішкі және сыртқы шекаралық автомобиль өткізу пунктін дамыту және жайластыру, сондай-ақ республикалық және жергілікті маңызы бар жолдарды салу, реконструкциялау және жөндеу жөніндегі іс-шаралар жүргізілетін болады.

      Ұлттық инфрақұрылым жоспары шеңберінде теміржол инфрақұрылымын салу, автомобиль жолдарын салу және реконструкциялау, әуежайлар мен шекаралық өткізу пункттерінің инфрақұрылымын жаңғырту жобалары жүзеге асырылады.

      Цифрлық инфрақұрылымдағы алшақтықтарды қысқарту

      Цифрлық байланыстылықты қамтамасыз етудегі басты мәселе АЕМ, әсіресе ауылдық жерлердің ұялы байланыспен және Интернетпен толық қамтылмауы болып отыр. Бұл цифрлық инфрақұрылымға қол жеткізудегі өңірлік теңсіздіктің сақталуына әсер етуде.

      Цифрлық байланыстылықты қамтамасыз ету міндеттері байланыс саласындағы "Қолжетімді Интернет" ұлттық жобасы шеңберінде шешілетін болады. Осы мақсатта елдің АЕМ дейін тарамдалған талшықты-оптикалық байланыс желісін (бұдан әрі – ТОБЖ) салу жалғасады. ТОБЖ 3000 АЕМ дейін жеткізу және 2 мыңнан астам ауылдық мектептерде Интернеттің сапасын арттыру болжанады.

      Сонымен қатар сымсыз байланыс инфрақұрылымы дамиды. Спутниктік байланыс арналары есебінен еліміздің шағын және шалғай ауылдарында жоғары жылдамдықты Интернетке қолжетімділік қамтамасыз етіледі.

      Республикалық және негізгі облыстық автожолдар бойында ТОБЖ төсеу жалғасады. Бұл ақылды технологияларды енгізу, жолдардағы қауіпсіздікті арттыру, логистиканы дамыту және цифрлық экономиканы қолдау үшін жағдай жасауға мүмкіндік береді.

      Каспий теңізінің түбімен ТОБЖ салу, Батыстан Шығысқа қарай ұлттық гипермагистраль салу жобалары транзиттік әлеуетті арттыру және елде өңірлік деректер хабын құру үшін маңызды негіз болады.

      Жайлы қалалық ортаны жүйелі дамыту

      Қазақстан қалаларын тиімді көгалдандыру үшін цифрлық технологияларға негізделген халық үшін ашық қолжетімді дендрологиялық жоспарлар әзірленіп, енгізілетін болады. Қазақстан Республикасының ірі елді мекендерінде жасыл екпелерге күтім жасау сапасын арттыру үшін жасыл екпелердің жасы, түрі және мөлшері бойынша стандарттарды айқындайтын көгалдандыру жарғылары бекітілетін болады.

      Жаяу жүргіншілер легінің қарқындылығы ескеріліп, материалдарды, өлшемдерді және орналастыру жиілігін қоса алғанда, санитариялық инфрақұрылымға нақты талаптар белгіленетін болады. Аумақтарды абаттандырудың бірыңғай стандарттарын енгізу көшелер мен қоғамдық кеңістіктерді маусымдық тазалау бойынша қатаң регламенттерді қамтамасыз етеді, бұл қалалардың тазалығы мен санитариялық жай-күйінің деңгейін арттырады. Көгалдандыруды, санитариялық тазалауды және қоғамдық аумақтардың жай-күйін бақылауды күшейтуге жергілікті атқарушы органдардың тиімділіктің түйінді көрсеткіштеріне (бұдан әрі – KPI) тиісті көрсеткіштерді енгізу есебінен қол жеткізілетін болады, бұл олардың жауапкершілігі мен жұмыс тиімділігін арттырады.

      Қоғамдық орындарда және жолдарда қауіпсіздікті арттыру үшін заңсыз әрекеттерді автоматты түрде анықтау және қылмысқа қарсы күрес саласындағы органдарды шақыру, қоғамдық тәртіпті қорғау және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін бейнебақылау, зияткерлік жарықтандыру жүйелері және жасанды интеллект (бұдан әрі – ЖИ) технологиялары желілері кеңейтілетін болады. Қылмысты азайтуға ықпал ететін сәулет шешімдеріне қойылатын талаптар бекітілетін болады, сондай-ақ нормаларды сақтамағаны үшін әкімшілік жауапкершілікті қоса алғанда, көшелердің жарықтандырылуын бақылау күшейтілетін болады. Жол инфрақұрылымы саласында авариялық жағдайларды азайтуға және жолдарда өлім-жітім деректерін азайтуға бағытталған "Vision Zero" қағидаттары енгізілетін болады.

      Тұрақты қалалық ұтқырлықты дамыту веложолдар желісін кеңейту және халықаралық қауіпсіздік стандарттарына бейімделген жаяу жүргіншілер өткелдерінің инфрақұрылымын жақсарту есебінен қамтамасыз етілетін болады. Қалалық ортаның қолжетімділігін қамтамасыз ету үшін ұтқырлығы шектеулі адамдар жобалау стандарттарын әзірлеуге және қайта қарауға, сондай-ақ инфрақұрылымдық объектілерді қабылдау процесіне тартылады. Инклюзивті қалалық ортаны қалыптастыру мақсатында мүмкіндігі шектеулі азаматтардың өкілдері қала құрылысы кеңестеріне қатысады, бұл объектілерді жобалаудың, салудың және пайдаланудың барлық кезеңдерінде олардың сұранысын ескеруге мүмкіндік береді.

      Қалалардың үйлесімді сәулеттік бейнесін жасау, мәдени мұраны сақтау және Қазақстанның республикалық маңызы бар қалаларында, астанада және облыс орталықтарында көрнекі шуды азайту үшін нормативтік-құқықтық актілерде талаптарды міндетті түрде бекіте отырып, дизайн-кодтар енгізілетін болады. Келісілмеген объектілер үшін жеңілдікті кезеңді, бөлшектеу мерзімдерін және әкімшілік шараларды қамтитын бірыңғай енгізу регламенті әзірленетін болады, бұл қалалық қызметтер мен бизнестің іс-қимылын тиімді үйлестіруді қамтамасыз етеді.

      Тұрақты аумақтық дамуды қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Экология кодексінің 22-бабына және бекітілген Климаттың өзгеруіне бейімделу процесін ұйымдастыру және іске асыру қағидаларына (Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2021 жылғы 2 маусымдағы № 170 бұйрығы) сәйкес климаттың өзгеруіне бейімделу процесінің кезеңін жүргізу көзделеді.

5.2. Теңгерімді экономикалық даму (өңірлердің экономикалық әлеуетін іске асыру

      Өңірлердің теңгерімді экономикалық дамуы өңірлердің қолда бар бәсекелік артықшылықтарын тиімді іске асыруға негізделетін болады. Базалық салаларға және әртараптандыру мүмкіндіктеріне байланысты өңірлердің бар әлеуеті іске асырылады. Бұл – пайдалы қазбалар қорлары, ауыл шаруашылығы өнімдерін өсіруге арналған қолда бар ауыл шаруашылығы жерлері, туристік қызметті дамытуға арналған рекреациялық ресурстар, транзиттік әлеуетті іске асыру үшін шекара маңы аумақтарының болуы және т.б. Сондай-ақ ұсынылып отырған тәсілдер қолданыстағы бағдарламалық құжаттарда іске асырылатын салалық саясатқа жәрдемдесуден туындаған.

      Салалық саясатты іске асыру

      АӨК дамыту

      Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту саясаты шикізаттық ауыл шаруашылығынан өңірлерде қосылған құнды құруға бағдарланған индустриялық модельге көшуді көздейді. Бұл тәсіл шеңберінде өндірісті ғана емес, сонымен қатар сақтауды, логистиканы және қайта өңдеуді қамтитын сатылас интеграцияланған өндіріс пен сату тізбектерін дамытуды қолдайды. Бұл өңірлер ішінде ауыл шаруашылығы өнімдеріне тұрақты сұранысты қалыптастыруға мүмкіндік береді, жергілікті инвестицияны ынталандырады және аграрлық аумақтарда жұмыспен қамтудың өсуіне ықпал етеді.

      Негізгі бағыттардың бірі агроэкологиялық жағдайлар мен логистикалық артықшылықтар негізінде өңірлік мамандануды қалыптастыру болып табылады. Мұндай мамандану ресурстарды бәсекеге қабілетті бағыттарға шоғырландыруға және тұрақты азық-түлік экожүйелерін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Бұл жергілікті экономикалық кооперацияны күшейтеді және ауылдық жерлердің орнықты дамуына ықпал етеді.

      Инфрақұрылымдық шектеулерді жою және өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін сақтау, тасымалдау және терең өңдеу объектілерін дамытуға баса назар аударылды. Мемлекет өңірлерде логистикалық орталықтар, ауыл шаруашылығы кооперативтері мен қайта өңдеу кәсіпорындарын құруды қолдайды, бұл өткізу нарықтарына қолжетімділікті қамтамасыз етеді және өнім шығынын азайтады. Сонымен қатар фермерлердің техникаға, ветеринариялық және агрономиялық қызметтерге қолжетімділігін қамтамасыз ететін сервистік инфрақұрылым дамып келеді.

      АӨК-дегі экономикалық саясат та қаржыландыруға қолжетімділікті кеңейтуге бағытталады. Мемлекеттік қолдау құралдары – субсидиялар, жеңілдікпен кредиттеу, аграрлық сақтандыру және форвардтық сатып алу жетілдірілуде. Бұл, әсіресе капиталды қажет ететін бағыттар үшін және шағын және орта бизнесті қоса алғанда, аграрлық саладағы жаңа инвестициялық жобаларды ынталандыру үшін өте маңызды.

      Сонымен қатар секторды цифрландыруға көп көңіл бөлінеді. АӨК қатысушылары үшін бірыңғай цифрлық платформа құру қолдау шараларына қол жеткізуді жеңілдетеді, құжат айналымын автоматтандырады және өнімнің қадағалануын қамтамасыз етеді. Бұл шаралар басқару тиімділігін арттырады, транзакциялық шығындарды азайтады және өңірлік өндірушілердің кеңірек нарықтарға, оның ішінде экспорттық нарықтарға интеграциялануына ықпал етеді.

      2030 жылға дейінгі перспективада ауыл шаруашылығын басым дамытатын өңірлерде АӨК үшін мамандандырылған факторларды дамыту жөніндегі шараларды іске асыру жалғасады. Шаралар ауыл шаруашылығы жерлерінің өнімділігін арттыруға, биологиялық және технологиялық факторлардың тиімділігін арттыруға бағытталады.

      Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту тұжырымдамасында көзделген өңірлерді 2030 жылға дейін орнықты дамыту шеңберінде экономиканың негізгі секторы ретінде агроөнеркәсіптік кешенді жаңғыртуға ерекше назар аударылады. Ауыл шаруашылығы жерлерінің өнімділігін арттыру, жоғары рентабельді және қайта өңделген өнімдерге баса назар аудара отырып, өндірісті әртараптандыру, сондай-ақ қарқынды мал шаруашылығын дамыту басым бағыттар болады. Ол үшін инновациялық агротехнологияларды енгізу, су үнемдеуді, сақтау жүйелерін, ветеринариялық және фитосанитариялық қауіпсіздікті қоса алғанда, АӨК инфрақұрылымын күшейту, сондай-ақ процестерді цифрландыру жөніндегі шаралар іске асырылады.

      Өңірлік саясатта теңгерімді өсуге ықпал ете отырып, әрбір өңірдің ресурстық, өндірістік және экспорттық әлеуетінің ерекшелігі ескерілетін болады. Бұл азық-түлік тәуелсіздігі мен сыртқы нарықтардағы бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар құн тізбегін интеграциялау және инвестиция тарту арқылы аумақтардың экономикалық дамуын ынталандыруға мүмкіндік береді.

      Өңдеу өнеркәсібін дамыту

      Экономиканы әртараптандыру және өңірлердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру міндеттерін ескере отырып, нақты өңірлердің ресурстық базасы мен кадрлық әлеуетіне сәйкес келетін өңдеуші өнеркәсіп салаларын дамытуды ынталандыру жөніндегі шаралар қажет. Аумақтық жоспарлаудың өңірлік өнеркәсіптік кластерлерді қалыптастыруға бағдарлануы күшейтілетін болады.

      Өнеркәсіптік әлеуетті және өңірлік мамандануды дамыту елдің солтүстік-шығыс бөлігінде жоғары технологиялық және ғылымды қажет ететін өндірістер орталықтарын орналастыруды, батыс өңірлерде қосылған құны жоғары өндірістерді құруды, солтүстік облыстарда озық агротехнологияларды енгізуді, сондай-ақ Қазақстанның оңтүстігінде жаңартылатын энергия көздерін және олармен байланысты салаларды дамытуды ескере отырып құрылады.

      Артта қалған және шикізаттық өңірлерде индустриялық аймақтар мен технопарктерді құру және дамыту үшін мемлекеттік қолдау шаралары көзделетін болады. АЭА мен ИА-ны іске асыру тәжірибесін ескере отырып, өңдеу секторының үлесі төмен өңірлерде үздік практикалар (мысалы, "Оңтүстік", "Астана – жаңа қала", "Қорғас – Шығыс қақпасы" АЭА) таратылады.

      Өңдеу өнеркәсібін одан әрі дамыту өңірлердің экономикалық мамандануын және олардың бәсекелік артықшылықтарын ескере отырып жүзеге асырылады.

      Өңірлердегі компаниялардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру құралы өңдеу өнеркәсібі мен өнімді қызметтер секторын дамытудағы маңызды бағыт болып табылатын кластерлік тәсіл болады.

      Өңірлерде өңдеуші өнеркәсіпте, әсіресе ЖӨӨ-дегі ШОБ үлесі орташа республикалық деңгейден төмен өңірлерде ШОБ-ты басым дамыту жөніндегі шаралар көзделетін болады. Бәсекеге қабілеттілікті арттыру туралы келісімдер шеңберінде "топтамалық шешімдер" тетіктері көзделетін болады.

      Іргелес салаларды, логистикалық инфрақұрылымды, сертификаттау жүйелерін және АТ қызметтерін дамытуды қолдауды қоса алғанда, өңіраралық өндірістік тізбектерді қалыптастыруды ынталандыруға бағытталған шараларды көздеу қажет. Мұндай тәсіл өндірістік қуаттарды неғұрлым теңгерімді аумақтық орналастыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді және ауылдық жерлерде және моноқалаларда жұмыспен қамтудың өсуіне ықпал ететін болады.

      Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту

      Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін жағдай жасау өңірлердегі экономикалық белсенділіктің, жұмыспен қамтуды арттырудың және халық кірісі өсуінің негізгі факторларының бірі болып табылады.

      Өңірлердегі кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыру жөніндегі түйінді бағыттар мен шаралар Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасында айқындалды.

      Кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыру мақсатында әр өңірдің ерекшелігін ескеретін өңірлік бағдарламаларды іске асыру жалғасады.

      Әрбір өңірде әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияларды трансформациялау есебінен кәсіпкерлікті дамытудың өңірлік институттары құрылады.

      Бизнес үшін инфрақұрылымды құруға және дамытуға ерекше назар аударылады. Осы мақсатта бизнес-инкубаторлар, индустриялық аймақтар, кәсіпкерлерге қызмет көрсету орталықтары және өңірлердегі басқа да инфрақұрылым объектілері бойынша шаралар қабылданады.

      Өңірлерде кәсіпкерлік қызметті жандандырудың түйінді шарттарының бірі қолжетімді және тиімді қаржы құралдарының болуы болып табылады. Бизнесті, әсіресе шағын қалалар мен ауылдық жерлерде қаржылық қолдау аймақтық экономиканы әртараптандыруға, жаңа жұмыс орындарын құруға және аумақтардың салықтық әлеуетін арттыруға ықпал етеді.

      Өңірлерде шағын және орта кәсіпкерлікке қаржылық қолдау көрсету жеңілдетілген кредит беру, микроқаржыландыру және кәсіпкерлер үшін басқа да қаржы құралдарын ұсыну арқылы жүзеге асырылады.

      Қаржылық шаралармен қатар бизнесті қолдаудың қаржылық емес құралдары кеңінен қолданылады. Бизнесті оқыту және оның құзыретін арттыру мақсатында өңірлік деңгейде кәсіпкерлер үшін білім беру бағдарламаларын, оның ішінде тренингтер, семинарлар мен біліктілікті арттыру бағдарламаларын ұйымдастыру есебінен іске асыру жалғасады.

      Туризмді дамыту

      2030 жылға дейінгі перспективада туризмді дамыту жөніндегі шаралар Қазақстанның өңірлерінде экономикалық белсенділікті ынталандыруға, шағын және орта бизнесті дамытуға қабілетті бәсекеге қабілетті туристік саланы қалыптастыруға бағытталады, сондай-ақ жұмыс орындарын құруға және халықтың табысын арттыруға жәрдемдеседі.

      Туристік саланы дамыту мақсатында туристендіру картасында (Түркістан, Ақмола, Алматы, Шығыс Қазақстан облыстары) айқындалған басым туристік дестинацияларға бағдарланған өңірлік туристік бағдарламалар әзірленетін болады.

      Өңірлерде экологиялық және этнографиялық бағыттарды қолдау, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда туристік белсенділікті дамыту жөніндегі шаралар көзделеді.

      Туристік әлеуеті жоғары өңірлерде туризм саласындағы кадрлық әлеуетті дамытуға, оның ішінде оқу орындарын, практикаға бағдарланған бағдарламаларды қолдауға және туристерді қабылдау кезінде қызмет көрсетуге тарту үшін жергілікті халықты (оның ішінде шалғайдағы және ауылдық аудандарда) оқытуға бағытталған шаралар қабылданады, бұл ауылдық жерлердің халқын жұмыспен қамтуға және олардың кірістерін ұлғайтуға ықпал ететін болады.

      Туристік инфрақұрылымды дамытудың өлшемшарттары бойынша өңірлерді рейтингтік бағалауды әзірлеу және енгізу жоспарлануда.

      Елді мекендерден тыс туристік аймақтардың көліктік қолжетімділігін қамтамасыз ететін кірме жолдарды салуға және реконструкциялауға көп көңіл бөлінетін болады.

      Жол бойындағы сервисті дамыту, санитариялық-гигиеналық тораптарды, туристік ақпараттық орталықтарды орнату және туристік объектілерге бағыттар бойынша логистиканы (ТЖ, авто, авиа) жақсарту жөнінде шаралар қабылданады.

      Әсіресе шағын және орташа қалалар мен АЕМ туризм саласындағы инвестициялық жобаларды жеңілдікпен қаржыландыру жөніндегі шараларды іске асыру жалғасады.

      Басым туристік аймақтардың инфрақұрылымын дамытуда зәкірлік инвесторлар үшін МЖӘ қағидаттары мен тетіктері және ерекше жағдайлар белсенді түрде қолданылады (Маңғыстау, Түркістан облыстары, Алматы тау кластері және т.б. басым бағыттар болады).

      Халықаралық деңгейде танымалдылықты арттыру мақсатында әр өңірдің бренді қалыптастырылады.

      Өңірлерде этнотуризмді дамытуға ауыл тұрғындарын шағын бизнестің мүмкіндіктері туралы хабардар ету, атап айтқанда, ұлттық колорит элементтері бар қонақүйлерді ашу және этноөнімдерді ілгерілету арқылы қолдау көрсетілетін болады.

      Өңірлік авиация дамиды, еліміздің барлық өңірлерінен негізгі туристік дестинацияларға авиатасымалдар жолға қойылады. Бастапқы кезеңде туристік әлеуеті жоғары, бірақ әуе қатынасы шектеулі бағыттар – Каспий теңізінің жағалауы (Ақтау) және Алакөл көлі (Үшарал) басым бағыттар болып танылған. Перспективада өңірлер арасында интермодальді жолаушылар тасымалы дамитын болады.

      Қазақстан өңірлерінде (облыс орталықтары мен басым туристік аумақтарда) "е-Qonaq" (e-Hotel) ақпараттық жүйесінің жұмыс істеуі және оны енгізу, сондай-ақ цифрлық платформаны (ұлттық туристік портал) дамыту бойынша жұмыс жалғасады.

      Ірі агломерацияларда инновациялық, технологиялық және креативті индустрияларды дамыту

      Ірі қалалар экономикасының инновациялық және технологиялық құрылымын қалыптастыруға ерекше назар аударылады. Осыған байланысты ірі және үлкен қалаларда мемлекеттік қолдау шаралары негізінен ішкі нарықты сапалы өніммен қамтамасыз етуге және экспортқа бағытталған, жаһандық құн жасау тізбегіне енуді көздейтін өңдеу өнеркәсібінің тиімді кәсіпорындарына көрсетілетін болады.

      Агломерация орталықтарын ғана емес, сондай-ақ осы орталықтарға іргелес елді мекендерді: жаңа өнеркәсіптік кәсіпорындарды орналастыру, тұрғын үй құрылысын дамыту жөнінде шаралар қабылданады.

      Қазақстанның ірі және үлкен қалаларының экономикасы өңдеу өнеркәсібінің жоғары технологиялы секторларына шоғырлануы тиіс. Осыған байланысты ірі және үлкен қалаларда "білім экономикасына" бағдарланған ақылды және технологиялық өндірістерді дамытуға басымдық берілуі қажет.

      Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдіктері жылжымайтын мүлікті жеңілдікпен жалға алуды, креативті білім беруді қолдау бағдарламасын және басқаларын қамтитын экономиканың креативті секторларын қолдау бойынша шаралар қабылдайды.

      Креативті индустриялар саласындағы саясат экономиканы әртараптандыру және шикізаттық емес өсуді қолдау есебінен өңірлік экономикалық дамудың жаңа бағытын қалыптастырады. Шығармашылық индустриялар, әсіресе халық пен адами капитал көп шоғырланған қалалар үшін жаңа қосылған құнды, жоғары жалақы алатын жұмыс орындарын және экспорттық тауашаларды қалыптастыру көзі ретінде қарастырылады. Бұл ретте зияткерлік және мәдени өнім өндірумен айналысатын шағын және орта кәсіпорындарды масштабтауға ықпал ететін экономикалық орта құруға ерекше назар аударылады.

      Саясаттың негізгі бағыттарының бірі өңірлерде креативті экономиканың заманауи инфрақұрылымын қалыптастыру – хабтарды, кластерлерді, коворкингтерді, бизнес-инкубаторлар мен көрме алаңдарын дамыту болып табылады. Ірі қалаларда осындай кеңістіктердің құрылуы қалалық өзгерістердің басталуына және өзін-өзі қамтамасыз ететін аймақтық брендтердің қалыптасуына ықпал етеді. Бұл шаралар кәсіпкерлік бастамаларды қолдауға, жастарды тартуға және аумақтардың инвестициялық тартымдылығын арттыруға бағытталған.

      Креативті сектордың экономикалық дамуы қаржыландыру құралдарына ШОБ субъектілерінің қол жеткізуін кеңейту арқылы да қамтамасыз етіледі. Бұдан басқа, халықаралық көрмелерге қатысу шығындарын өтеуді және қазақстандық қамтуы бар өнімдерді шетелге ілгерілетуді қоса алғанда, креативті тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің экспортын қолдау шаралары күшейтілуде.

      Цифрландыру және цифрлық платформалардың таралуы креативті бастамаларды коммерцияландыруда маңызды рөл атқарады. Онлайн білім беру, контентті монеталандыру платформалары және интернет-маркетинг қолдау инфрақұрылымының ажырамас бөліктеріне айналды. Бұл құралдар экономикалық белсенділіктің дәстүрлі индустриялық орталықтардан тыс өсуін ынталандыра отырып, шағын және шалғайдағы өңірлер тұрғындарының ұлттық және жаһандық нарықтарға шығуына мүмкіндік береді.

      Осылайша, креативті индустриялардың дамуы білім экономикасын қалыптастыруға және тұрақты шикізаттық емес өсуге ықпал ете отырып, зияткерлік еңбектің, технологиялар мен кәсіпкерліктің интеграциясы арқылы өңірлердің экономикалық әлеуетін күшейтеді.

      Тұжырымдамада ірі агломерациялар — Астана, Алматы және Шымкенттің экономикалық әлеуетін күшейту үшін шикізаттық емес экспорттың өсу драйвері ретінде креативті индустрияларды дамытуға және жоғары табысты жұмыс орындарын құруға баса назар аударылды.

      Қолданыстағы Креативті индустрияларды дамыту тұжырымдамасына сәйкес бұл қалаларда кино, дизайн, сән және цифрлық ойын-сауық салаларында өнім шығаруға бағдарланған креативті кластерлер мен IT-хабтар қалыптастырылатын болады. Экспортқа бағдарлану Қазақстан брендін нығайта отырып, жеңілдікті кредиттеу, гранттар және көрмелер мен фестивальдарға қатысу шығындарын өтеу арқылы қолдау табады.

      Креативті секторда шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту субсидиялармен және зияткерлік меншік құқықтары кепілімен ынталандырылады, ал агломерацияларда бизнес-инкубаторлар мен акселераторлардың құрылуы кәсіпкерлерге консультациялар және инвесторларға қолжетімділік береді. Креативті кластерлерде халықаралық фестивальдар мен конкурстар өткізу қалалардың тартымдылығын арттыра отырып, оқиғалық туризмді күшейтеді. Пайдаланылмайтын ғимараттарды креативті кеңістіктерге қайта бейіндеу және контентті монеталандыруды цифрландыру ұлттық бірегейлік пен тиімділік қағидаттары негізінде агломерацияларды инновациялық орталықтарға айналдыра отырып, негізінен жастар үшін жаңа жұмыс орындарын ашады.

      Ірі және үлкен қалалардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында аумақтардың маркетингі құралдары кеңінен пайдаланылатын болады. Қалалардың танымалдылығын арттыру және инвестициялық тартымдылығын жақсарту үшін олардың брендін әзірлеу және ілгерілету бойынша шаралар қабылданады.

      Отын-энергетикалық кешенді дамыту

      Отын-энергетикалық кешенді дамыту өңірлердің экономикалық әлеуетін ашудың маңызды шарты ретінде энергиямен қамтамасыз етілудегі аумақтық теңсіздіктерді жоюды көздейді. Энергетикалық инфрақұрылымды, атап айтқанда электр және газ тасымалдау желілерін кеңейту және жаңғырту өнеркәсіптің тұрақты жұмыс істеуінің және жергілікті жерлерде инвестициялық тартымдылықты арттырудың негізі ретінде қаралады. Шалғайдағы және энергия тапшы аумақтарды елдің бірыңғай энергия жүйесіне қосуға ерекше назар аударылатын болады.

      ОЭК-те қолайлы инвестициялық ортаны құру реттеудің нарықтық тетіктеріне көшу арқылы қамтамасыз етіледі. Электр энергиясы, газ және мұнай өнімдері нарықтарын біртіндеп ырықтандыру ашық және болжамды қағидаларды енгізумен қатар жүреді, бұл энергия өндіруге, қайта өңдеуге және логистикаға жеке инвестиция тартуға мүмкіндік береді. Тарифтік реформа, атаулы әлеуметтік қолдау және ұзақ мерзімді жоспарлау құралдарын енгізу арқылы жобаларды дамыту қосымша ынталандырылады.

      Өңірлерде қайта өңдеу қуаттарын дамыту есебінен жаңа өнеркәсіптік өсу нүктелерін қалыптастыру маңызды бағыт болып табылады. Осы саясат шеңберінде мұнай-газ химиясы өндірістерінің кеңейтілуі, дайын инфрақұрылымы бар арнайы экономикалық аймақтардың құрылуы және қосылған құны жоғары өнім шығару бойынша зәкірлік жобалардың іске асырылуы құпталады. Бұл құн қалыптастырудың жаңа тізбектерін жасайды және жергілікті өнім берушілердің жүктемесінің болуына ықпал етеді.

      Отын-энергетикалық кешенде айналымды және қайталама сумен жабдықтаудың енгізілуіне ерекше назар аударылады.

      Энергетикалық базаны әртараптандыру, әсіресе жету қиын және халқы аз өңірлерде шағын генерацияны және жаңартылатын энергия көздерін дамыту арқылы жүзеге асырылады. Бұл орталықтандырылған жеткізілімдерге тәуелділіктің төмендеуіне ықпал етеді, шағын энергетикалық бизнестің дамуын ынталандырады және жергілікті экономиканың тұрақтылығын арттырады.

      Бұдан басқа, цифрландыру саладағы тиімділік пен ашықтықты арттырудың түйінді құралына айналуда. Зияткерлік желілерді, мониторингтеу жүйелерін және цифрлық басқару платформаларын енгізу энергия легін оңтайландыруға, шығасыларды азайтуға және бизнестің инфрақұрылымға қол жеткізуін жеңілдетуге мүмкіндік береді. Бұл өңірлік деңгейде өнімділікті және көрсетілетін қызметтердің сапасын арттыру үшін алғышарттар жасайды.

      Экономиканың технологиялық дамуы

      Үдемелі жаһандық технологиялық өзгерістер және білім мен инновациялар базасында жаңа экономикаға көшу жағдайында Қазақстан өңірлерінің технологиялық дамуы орнықты экономикалық өсудің, еңбек өнімділігі мен бәсекеге қабілеттілікті арттырудың негізгі факторына айналды.

      Жоғары технологиялы салаларды дамыту және өндірістерді цифрландыру өңірлер арасындағы технологиялық әлеуетті теңестіруді, экономиканы әртараптандыруды және жергілікті жерлерде ғылыми-инновациялық белсенділікті күшейтуді талап етеді.

      Өңірлер экономикасын технологиялық дамыту жөніндегі шаралар өңірлерде технологиялық жаңғыртуды ынталандыруға, технологиялық бағдарланған кәсіпорындарды дамыту үшін жағдайлар жасауға, ғылыми-инновациялық және инженерлік базаны қалыптастыруға бағытталатын болады.

      Өнімдердің IT көрсетілетін қызметтерінің экспортын ұлғайту мақсатында өңірлерде өңірлік акселерациялық және инкубациялық бағдарламалар іске қосылады.

      Өңірлерде инновациялық экожүйелерді қалыптастыру және дамыту жөніндегі шараларды іске асыру жалғасады. Мәселен, Astana Hub брендінің үлгісі бойынша өңірлерде технологиялық парктерді ашу және қолдау бойынша шаралар қабылданады.

      Экономиканың базалық салаларына заманауи технологиялардың енгізілуін қолдау шеңберінде өңірлердің кәсіпорындарында инновациялар мен ҒЗТКЖ нәтижелерін енгізуді танымал ету бойынша ауқымды жұмыс жүргізілетін болады.

      Бұдан басқа, кәсіпорындардың инновациялық белсенділігін ынталандыру, оның ішінде инновациялық гранттар бөлу, бизнес-инкубациялау және мемлекеттік қолдаудың басқа да нысандары есебінен ынталандыру бойынша шаралар жалғасады.

      Жоғары оқу орындарымен, технопарктермен және жеке компаниялармен бірлесіп оқу орталықтары мен бағдарламалар желісін кеңейтуді қоса алғанда, технологиялар, цифрлық дағдылар және инженерлік құзыреттер саласында кадрлар даярлауға және қайта даярлауға ерекше назар аударылады.

      Технологиялық дамыған өңірлерді құру экономиканың ұзақ мерзімді орнықтылығын, өнімділіктің өсуін және Қазақстанның жаһандық технологиялық тізбектерге интеграциялануын қамтамасыз ете отырып, елдің экономикалық трансформациясының негізгі драйвері болады.

      Коммуналдық-энергетикалық инфрақұрылымды жаңғырту шеңберінде отандық тауар өндірушілерді қолдау

      Энергетикалық және коммуналдық секторларды жаңғырту жөніндегі ұлттық жобаның басымдықтарының бірі – коммуналдық және энергетикалық инфрақұрылымды жаңғырту кезінде пайдаланылатын жабдықтар өндірісін оқшаулауды қамтамасыз ету. Мемлекет инженерлік шешімдер импортынан отандық өндірістерді дамытуға, оның ішінде ірі инфрақұрылымдық жобалар арқылы сұранысты озыңқы қалыптастыру есебінен көшуді ынталандырады. Бұл тұрақты ішкі өткізу нарығын құруға және қосылған құнның елішілік тізбегін қалыптастыруға мүмкіндік береді.

      Бұл үшін жобалар мен мердігерлерді іріктеуде қазақстандық өндіріс жабдығын пайдаланатын не оқшаулау бойынша бірлескен жобаларды іске асыратын компанияларға басымдық берілетін тәсіл қолданылады. Жобалық талаптар шеңберінде жергілікті қамтудың үлесі, сондай-ақ технологиялар трансферіне және өндірістерді ел аумағында орналастыруға қойылатын талаптар негізге алынады. Бұл жұмыспен қамтуды арттырып қана қоймай, өңірлерде өнеркәсіптік аймақтар мен кластерлердің дамуына ықпал етеді.

      Сондай-ақ ТКШ және энергетика (жылу алмастырғыштар, сорғылар, қазандықтар, ИТП, цифрлық есептегіштер, трансформаторлар және т.б.) мұқтаждығына сай жаңа машина жасау және құрастыру өндірістерін құру мүмкіндігін қоса алғанда, келісімшарттық өндірісті ынталандыру тетігі белсенді қолданылады. Мұндай шаралар бизнес үшін тұрақты тапсырыс қалыптастыруға, логистикалық шығасыларды азайтуға және сыртқы күйзелістерге төзімділікті арттыруға мүмкіндік береді. Осындай өндірістік тізбектер, әсіресе, базалық өнеркәсіптік инфрақұрылым мен білікті жұмыс күші бар өңірлерде тиімді дамиды.

      Осы тәсілдің арқасында инфрақұрылымды жаңғырту жергілікті жерлерде, әсіресе, желілердің тозу деңгейі жоғары және жаңа өндірістерді орналастыру әлеуеті бар облыстарда индустрияландыру қозғалтқышына айналады. Бұл өңірлік саясаттың экономикалық өсудің тұрақты нүктелерін құру, өңірлердің өндірістік базасын нығайту және жұмыспен қамтуды арттыру жөніндегі мақсаттарына сәйкес келеді.

      Инвестицияларды ынталандыру

      Өңірлердің инфрақұрылымына салынатын мемлекеттік инвестициямен қатар тепе-тең экономикалық өсуді қамтамасыз ету және экономикалық дамудағы өңірлік теңгерімсіздікті қысқарту үшін қолайлы инвестициялық орта құру маңызды мәнге ие, бұл кәсіпкерлік белсенділікті жүйелі қолдауды, инвесторларды сүйемелдеу институттарын дамытуды және үздік халықаралық практикаларға сәйкес нормативтік-құқықтық базаны жетілдіруді талап етеді.

      Елдің 2030 жылға дейінгі перспективадағы инвестициялық саясаты инвестиция тарту және өңірлердің инвестициялық тартымдылығын арттыру үшін тұтас экожүйе қалыптастыруға бағытталады.

      Инвестицияны ынталандырудың негізгі бағыттары шикізаттық емес секторларға және қосылған құны жоғары өндірістерді дамытуға, оның ішінде еңбек өнімділігін арттыруға, оның технологиялық күрделілігін арттыруға баса назар аудара отырып, экспорт көлемін ұлғайтуға, сондай-ақ ел аумағында оқшауландырылған өндірісті біртіндеп дамытуға баса назар аудару болады.

      Инвесторларды инфрақұрылым салуға ынталандыру бойынша шаралар қабылданатын болады. Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатының 2029 жылға дейінгі тұжырымдамасы шеңберінде инвесторларға 10 жыл мерзімге 6 %-бен жеңілдікті кредит беру түрінде мемлекеттік қолдаудың жаңа құралын енгізу жоспарланды. Осы құралдың шеңберінде салынған инвестиция көлеміне байланыстырмай, жаңа өнеркәсіптік жобаларға қажетті инженерлік инфрақұрылымды жүргізу үшін жеңілдікті кредиттер беру жоспарланып отыр.

      Әрбір өңірде инвестиция тарту жұмысын күшейту үшін өңірлердің инвестициялық бағдарламалары әзірленетін болады. Әр өңірде Инвестициялық штабқа ұқсас өңірлер әкімдерінің басшылығымен өңірлік инвестициялық штабтар құрылады, олар өңірлерде инвестор іздеуден бастап жобаларды аяқтауға дейін инвестициялық циклдың толық сүйемелденуін қамтамасыз ететін болады.

      Өңірлердің инвестиция тарту бойынша жұмысының тиімділігі "Өңірлердің инвестициялық тартымдылығының рейтингі" негізінде бағаланады.

      Инвестициялық қызметті жандандыру үшін жыл сайын өңірлерде облыстық және аудандық деңгейлерде жеке инвестицияны ынталандыру жөніндегі іс-қимыл жоспарлары жасалады.

      Аталған шараларды іске асыру өңірлерде капиталды өңірлерге тартуға, экономиканың шикізаттық емес секторын дамытуға және ұзақ мерзімді өсуді қамтамасыз етуге ықпал ететін тұрақты және ашық инвестициялық экожүйе құруға мүмкіндік береді. Орталық және өңірлік билік органдары, бизнес-қоғамдастық және даму институттары арасындағы өзара іс-қимылдың нығаюы инвестициялық тартымдылығы жоғары аумақтарды қалыптастыру үшін негіз болады. Бұл өз кезегінде халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға, жұмыспен қамтудың өсуіне және ел экономикасын әртараптандыруға ықпал ететін болады.

      Геологиялық барлау және минералды-шикізат базасын кеңейту

      Жер қойнауын геологиялық зерделеуді қолдау өңірлерде, әсіресе халқы аз және аз дамыған аудандарда орнықты өнеркәсіптік және экономикалық өсудің негізі ретінде қаралады.

      Жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерделеу шеңберінде өңірлік геологиялық зерттеулер көлемін көбейту жоспарланып отыр.

      Геологияны дамыту жөніндегі шаралар моноқалалар мен табиғи-ресурстық әлеуеті жоғары шекара маңындағы аудандарды қолдауды қоса алғанда, өңірлік саясаттың басымдықтарымен ұштасады.

      Керннің жергілікті қоймалары мен геодеректердің цифрлық базалары мәселелерін қоса алғанда, өңірлерде жер қойнауын пайдаланушыларды қолдау қамтамасыз етілетін болады.

      Өңірлік саясатты дамытудың стратегиялық құжаттарына жер қойнауын пайдалану саласында, әсіресе, цифрландыру деңгейі төмен өңірлерде цифрлық инфрақұрылымды дамыту жөніндегі шаралар қосылатын болады.

      Тәуекелдерді азайту және инвестициялық тартымдылықты арттыру үшін жергілікті органдар мен инвесторлардың интерактивті геологиялық картаға және жер қойнауының бірыңғай кадастрына қол жеткізуін қамтамасыз ету қажет.

      Геологиялық барлауда мемлекеттік-жекешелік әріптестік тетігі, оның ішінде зерделену деңгейі төмен аумақтарда өңірлік жобаларды қоса қаржыландыру форматы өңірлер деңгейінде белсенді пайдаланылатын болады.

      Қажет болған жағдайда қатты пайдалы қазбалар, жерде сирек кездесетін және стратегиялық металдар кен орындарын барлау мен игеру үшін нысаналы өңірлік бағдарламалар әзірленетін болады.

      Өңірлерде анықталған пайдалы қазбалар кен орындарына байланыстырылған индустриялық аймақтарды дамыту жөніндегі шаралар көзделетін болады, бұл жергілікті жерлерде қосылған құн тізбектеріне ресурстардың қисынды интеграциясын қамтамасыз етеді.

      Сондай-ақ өңірлерде шикізатты қайта өңдеуді оқшаулауға бағытталған шаралар қабылданады, бұл салық салынатын базаны нығайтады және жаңа жұмыс орындарын ашады.

      Мамандандырылған факторлардың дамуы

      Қолданыстағы өндірістік инфрақұрылымға қосымша экономикалық қызметтің жандануын және маманданудың жаңа салалары мен экономикалық қызмет түрлерінің пайда болуын қамтамасыз ететін жаңа мамандандырылған факторлар құрылады. Мамандандырылған факторлармен қамтамасыз ету жөніндегі шаралар АЭА-ны дамытуды, индустриялық аймақтардың жаңаларын құруды және қолданыстағыларын дамытуды, кластерлік даму үшін жағдайлар жасауды, көлік-логистикалық инфрақұрылымды, шекара маңындағы сауда орталықтарын дамытуды және т.б. қамтиды.

      Өңірлерде АЭА-ның тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін инфрақұрылымдық әзірлік деңгейін жақсарту бойынша жұмыс жалғасады. Осы мақсатта АЭА-ның ағымдағы қамтамасыз етілуі мен толықтығын талдау бойынша жұмыс жүргізілетін болады. Талдау негізінде АЭА-ның 100 % қамтамасыз етілуіне жеткізу жөніндегі іс-шаралар жоспары қалыптастырылады, оның орындалуын бейінді министрлік үнемі қадағалап отырады. Бюджет шығыстарын оңтайландыру және мемлекеттік инвестицияны пайдаланудың рентабельділігін арттыру үшін экономикалық тиімсіз АЭА-ны индустриялық аймақтарға қайта ұйымдастыру мүмкіндігі қаралады.

      АЭА-ның тартымдылығы мен жаңа резиденттермен толтырылуын арттыру үшін рұқсат етілген қызмет түрлерін кеңейту, сондай-ақ АЭА-ның қолданылу мерзімдерін біріздендіру мәселесі пысықталады. Болашақта инвестициялық тартымдылықты арттыруға және бизнес үшін әкімшілік кедергілерді азайтуға бағытталған икемді реттеу тетіктерін енгізу жоспарланды.

      Мемлекеттік-жекешелік әріптестік және ұлттық жобалар мен стратегиялық бағдарламалар шеңберінде өндірісті оқшаулау үшін қолайлы жағдайлар жасау арқылы АЭА инфрақұрылымын дамытуға жеке инвесторлардың қатысуын ынталандыру мүмкіндігі қосымша қаралуда.

      Жалпы іске асырылып жатқан шаралар есебінен 2029 жылға қарай тиімді АЭА инфрақұрылымының әзірлік деңгейі 100 %-ға дейін жеткізілетін болады.

      Моно- және шағын қалалар

      Моноқалалар экономикасының ұзақмерзімді әртараптандырылуына ықпал ететін зәкірлік инвестициялық жобаларды іске асыру жалғасады.

      Осы тәсілдің шеңберінде моноқалаларда ШОБ-ты мемлекеттік қолдау шаралары, оның ішінде микрокредит беру, кредиттерге кепілдік беру, субсидия мен гранттар беру жүзеге асырылады.

      Қала түзуші кәсіпорындар моноқалаларды дамытуға белсендірек атсалысады, атап айтқанда оффтейк-келісімшарттарды масштабтау, геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу, ШОБ-ты дамыту бойынша серіктестік бағдарламаларды іске асыру бойынша және т.б. шаралар қабылданатын болады.

      Моноқалалардың экономикасын әртараптандыру мақсатында Саран қаласының табысты тәжірибесін масштабтау шаралары іске асырылады. Саран қаласының тәжірибесі негізінде бірқатар моноқалаларда (Хромтау, Сәтбаев, Балқаш және Құлсары) индустриялық аймақ құру мәселесі пысықталады.

      Жалпы моноқалаларға қатысты әр моноқаланың ерекшеліктері мен бәсекелік артықшылықтары ескерілетін сараланған тәсіл қолданылады. Осы мақсатта моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі бойынша жіктеу жүргізілді, олар мынадай топтарға жіктеледі.

      1. "Әртараптандырылу жолындағы қалалар" (барлығы 6 қала – Теміртау, Екібастұз, Ақсу, Рудный, Кентау, Степногорск).

      Қалалардың бұл тобы тұрақты экономикасымен және орнықты даму үрдісімен сипатталады. Сондай-ақ осы қалалар ірі қалалардың ықпал ету аймағында орналасқан.

      Әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін есептеу нәтижелеріне сәйкес бұл қалалар экономикалық даму, ШОБ, инженерлік инфрақұрылым және әлеуметтік сала бойынша салыстырмалы түрде жоғары көрсеткіштерді көрсетіп отыр.

      Қазіргі әлеуметтік-экономикалық даму қарқынын және ішкі әлеуетті ескерсек, бұл қалалардың алдағы 5 жылда өздерінің индустриялық әртараптандыру тәсілдерін жүзеге асыру ықтималдығы жоғары.

      2. "Даму әлеуеті орташа қалалар" (барлығы 11 қала – Жаңаөзен, Сәтбаев, Балқаш, Құлсары, Риддер, Ақсай, Абай, Хромтау, Лисаковск, Шахтинск, Алтай).

      Бұл топтағы қалалар қанағаттанарлық әлеуметтік-экономикалық жағдаймен сипатталады. Осы қалалардың басты ерекшелігі – әлеуметтік-экономикалық ахуалы мен инфрақұрылымының қала түзуші кәсіпорындарға айтарлықтай тәуелділігі. Бұл ретте осы қалалардың көпшілігінде белгілі бір инвестициялық әлеует немесе инвестиция тарту мүмкіндіктері бар.

      Даму әлеуеті орташа қалалар, көбінесе, экономиканың және инженерлік инфрақұрылымның дамуы бойынша жоғары көрсеткіштерді көрсетеді.

      Әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін есептеу нәтижелері бойынша 4 қалада (Жаңаөзен, Сәтбаев, Балқаш, Құлсары) демографиялық өсудің жоғары көрсеткіштері байқалды, өмір сүру деңгейі бойынша 5 қала (Жаңаөзен, Сәтбаев, Балқаш, Құлсары, Риддер) еліміздің басқа моноқалаларынан озып шықса, 11 қала білім беру жүйесінің даму деңгейі бойынша моноқалалар арасында орташадан жоғары балға ие.

      Қала түзуші кәсіпорындардың тұрақты жұмыс істеуі және бірқатар зәкірлік жобалардың іске асырылуы әлеуеті орташа қалалар болашақта өнеркәсіпті әртараптандыру желісіне шығады деп болжауға негіз береді. Бұл ретте осы қалалардағы экономиканың монобейінділігі белгілері әлі 10-15 жыл бойы байқалуы мүмкін екендігін жоққа шығаруға болмайды.

      3. "Тоқырауға ұшыраған қалалар" (барлығы 3 қала – Жітіқара, Қаражал, Курчатов).

      Бұл топқа экономикасының құрылымы қайта бейінделіп жатқан және қала түзуші кәсіпорны жабылу жағдайындағы халық саны көп емес моноқалалар жатады.

      Тоқырауға ұшыраған қалаларда ШОБ-тың дамуы мен қалалық экономиканың даму көрсеткіштері төмен болады. Бұл қалаларда инженерлік инфрақұрылымның даму деңгейі, демографиялық ахуал төмен, еңбек нарығында дағдарыс байқалады.

      Қалыптасқан демографиялық ахуалды, сондай-ақ қала түзуші кәсіпорындардың жабылу сценарийінің іске асырылу ықтималдығын ескерсек, тоқырауға ұшыраған қалалар келешекте моноқалалар мәртебесін жоғалтып, шағын қалалар санатына өтуі мүмкін.

      Сондай-ақ моноқалалардың әрбір тобы үшін олардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі ескеріле отырып, сараланған шаралар әзірленді.

      Әртараптандырылу жолындағы қалалар бойынша шаралар мыналарды:

      қолайлы инвестициялық ахуал (брендинг) құруды;

      инфрақұрылымның барлық түрін жаңғыртуды;

      оффтейк-келісімшарттарды масштабтауды;

      моноқалалар төңірегінде геологиялық барлау жұмыстарын жүзеге асыруды;

      өндірістік инфрақұрылымның дамуын қолдауды;

      тұрғын үй қорын кеңейту бойынша бағдарламаларды іске асыруды;

      экологиялық проблемаларды шешуді;

      "зәкірлік" инвестициялық жобаларды іске асыруды қамтиды.

      Даму әлеуеті орташа қалалар бойынша шаралар мыналарды:

      инженерлік инфрақұрылымды жаңғыртуды (инженерлік желілерді жаңғырту, көлік инфрақұрылымы объектілерін салу және жөндеу);

      Меморандумдар мен әріптестік бағдарламаларын жасасу арқылы жайлы өмір сүру жағдайларын жасауды;

      оффтейк-келісімшарттарды масштабтауды;

      моноқалалар төңірегінде геологиялық барлау жұмыстарын жүзеге асыруды;

      объектілерді салу кезінде, оның ішінде индустриялық аймақтарға инфрақұрылым жүргізу кезінде ЕРС келісімшарттар тетіктерін енгізуді;

      кәсіптік оқыту және қайта даярлау бағдарламаларын іске асыруды (сұранысқа ие жаңа мамандықтарға оқыту);

      туристік саланы дамытуды (Алтай, Риддер, Балқаш);

      ірі көлік дәліздерінің бойында сервистік қызметті дамытуды;

      бос тұрған өндірістік алаңдарға және бос жер учаскелеріне инвесторлар тартуды (сатылас фермалар);

      ұзақ мерзімді шарттарды дамытуды және жасасуды;

      бәсекеге қабілетті экспортқа бағдарланған өнім өндірісін ұлғайтуды;

      "зәкірлік" инвестициялық жобаларды іске асыруды қамтиды.

      Тоқырауға ұшыраған қалаларға арналған шаралар мыналарды:

      объектілерді салу кезінде, оның ішінде индустриялық аймақтарға инфрақұрылым жүргізу кезінде ЕРС келісімшарттар тетіктерін енгізуді;

      кәсіптік оқыту және қайта даярлау бағдарламаларын іске асыруды (сұранысқа ие жаңа мамандықтарға оқыту);

      ірі көлік дәліздерінің бойында сервистік қызметті дамытуды;

      бос тұрған өндірістік алаңдарға және бос жер учаскелеріне инвесторлар тартуды (сатылас фермалар);

      өсудің жаңа драйверлерін, балама кен орындарын және экономиканың бағыттарын (туризм, ауыл шаруашылығы) айқындауды;

      инфрақұрылымды (электр желілері, сумен жабдықтау және су бұру жүйелері, көлік инфрақұрылымының объектілері) жаңғыртуды;

      "зәкірлік" инвестициялық жобаларды іске асыруды қамтиды.

      Ауылдық және шекара маңындағы аумақтар

      Қазақстандық ауылдардың келешектегі даму пайымы – бұл белсенді азаматтық қоғам мен жергілікті өзін-өзі басқаруды, өзінің кіріс базасымен нығайтылған орнықты және өзіне жеткілікті экономиканы, қалалыққа жақын деңгейде дамыған әлеуметтік ортаны қамтитын, болашағының бейнесі (мамандануы) нақты тұжырымдалған, өмір сүру үшін тартымды аумақтар.

      Ауылдық аумақтардың экономикалық әлеуетін іске асыру маңызды міндет болып табылады.

      Жалпы алғанда еліміздегі 6,2 мың АЕМ-нен даму әлеуетіне ие және ел халқының 90 %-ы тұратын 1,2 мың ауылдық кластер (1,2 мың тірек ауылды және 2,3 мың серіктес ауылды, барлығы 3,5 мың АЕМ-ді қамтиды) бар.

      АЕМ-ді кешенді дамыту тәсілдерінің қайта қаралуы ескеріле отырып, АЕМ әлеуетін айқындау өлшемшарттары өзектілендірілетін болады, оның нәтижесінде перспективтілікті айқындау олардың экономикалық әлеуетін, демографиялық серпінін және инфрақұрылымдық даму деңгейін теңгерімді бағалау негізінде жүзеге асырылады.

      "Ауыл аманаты" жобасын іске асыру ауыл экономикасының дамуына және халық табысының артуына айтарлықтай ықпал етеді. Бұл жоба ауылда кәсіпкерліктің дамуын ынталандыру, оның ішінде шағын өнеркәсіптік аймақтар (бұдан әрі – ШӨА) құруды, өндірілетін өнімді қайта өңдеуді, импортты алмастыруға әсер ететін тауар массасын қалыптастыруды, оны өткізудің тиімді тізбектерін жолға қоюды қоса алғанда, кооперация құру арқылы ынталандыру бойынша шараларды көздейді.

      Бұдан басқа, жоба даму әлеуеті бар ауылдардың экономикалық өсуін қамтамасыз ететін және жаңа өндірістер құруға ықпал ететін инфрақұрылымды (әлеуметтік, инженерлік және көліктік) құру және дамыту бойынша мемлекеттік қолдауды көздейді.

      "Ауыл аманаты" жобасын іске асыру шеңберінде ауылдық аумақтардың экономикасын дамыту арқылы ауыл халқының табысын арттыру бойынша жұмыс жалғасады, бұған кооперативтік бастамаларды ілгерілету және тиімді өндірістік-өткізу тізбектерін құру үшін жағдайлар қалыптастыру, сондай-ақ жобаға қатысушылардың және ауыл әкімдерінің біліктілігін арттырудан бастап қажетті инфрақұрылымды (инженерлік коммуникациялар, қайта өңдеу, қоймалау, сертификаттау, өткізу және халыққа да, кәсіпкерлерге де қызметтер көрсету) құруға дейінгі барлық кезеңді қамтитын кешенді қолдау кіреді.

      Бұл ретте "Ауыл аманаты" жобасы шеңберінде мемлекеттік қолдау шараларын ұсынғанда халық саны аз елді мекендерден ауыл халқын тартудың бастапқы орталықтары ретінде аудан орталықтары мен ірі тірек ауылдық елді мекендерге басымдық берілетін болады.

      Жобада көзделген негізгі іс-шаралардың ішінде мыналарды:

      1) ауылдық аумақтардың мамандануын және одан әрі дамыту үшін әлеуетін айқындай отырып, скрининг жүргізуді;

      2) кооперативтік және өндірістік-өткізу жобаларын іске асырудың егжей-тегжейлі жоспарларын қоса алғанда, анықталған әлеует негізінде аудандар үшін экономикалық даму бағдарламаларын әзірлеуді;

      3) инженерлік коммуникацияларды қоса алғанда, қайта өңдеу инфрақұрылымын қалыптастыруды және ШӨА құруды;

      4) сауда желілері және мемлекеттік сатып алу арқылы өнімді өткізу арналарын әзірлеуді;

      5) ауылдық округтер әкімдерінің және барлық деңгейдегі басшылардың құзыретін арттыруды атап өтуге болады.

      Мемлекет тарапынан микрокредиттер беру, конкурстық негізде жер учаскелерін және басқа да жылжымайтын мүлік беру, кооперативтер үшін тұқым, пестицид, гербицид пен ЖЖМ-ны орталықтандырылған сатып алуды ұйымдастыру, қолданыстағы заңнамаға сәйкес салықтық жеңілдіктер беру, кооперациялар шығарған өнімді өткізуге жәрдемдесу және АЕМ-де қажетті инфрақұрылым құру сияқты шаралар қамтамасыз етілетін болады.

      Сонымен қатар кәсіпкерлік негіздері мен бизнестің ауыл шаруашылығы түрлерін оқытуға, кооперативтерді басқарушыларды даярлауға (кооперативтер басшыларын оқыту), арнайы бағыттағы мамандардың (агрономдар, ветеринарлар, зоотехниктер, бухгалтерлер, заңгерлер және т.б.) консультациялық көрсетілетін қызметтеріне бағытталған шаралар іске асырылады.

      Бөлінетін қаражаттың тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету және жобаларды іске асыру үшін аудандардың іріктелуі қағидатын енгізу жолымен экономикалық шоғырлануға қол жеткізу маңызды мәселе болып табылады.

      Мысалы, әр өңірде жобаны табысты іске асыру үшін, оның ішінде ЖҚШ және өнімнің нақты түрлері бойынша тауар массасы шоғырланған толыққанды кооператив (өндіріс-қайта өңдеу-өткізу) ұйымдастыру арқылы іске асыру перспективалары бар кейбір аудандар іріктелетін болады.

      Бұл микрокредит қаражатын бір ауылдың немесе жақын маңдағы елді мекендер тобының шегінде шоғырландыруға мүмкіндік береді.

      Осылайша, бір ауылда немесе ауылдық округте басым бағыт (өнім түрі) бойынша микрокредиттер берілетін болады, бұл тауар массасының қалыптасуына, өндірілетін өнімді қайта өңдеу мүмкіндігін ұлғайтуға және орталықтандырылған тасымалдау мен өткізуді ұйымдастыруға айтарлықтай ықпал етеді.

      Аудан деңгейінде өндірілетін өнім көлемімен, жұмыспен қамтумен, импортты алмастырумен және осындай жобаларға қатысушылардың табысын арттырумен аудан экономикасына ықпал етуге мүмкіндік беретін осындай біртипті бірнеше жоба және (немесе) басқа да жобалар қалыптастырылуы мүмкін.

      АЕМ-нің экономикалық әлеуетін одан әрі арттыруға арналған ынталандырудың бірі АЕМ-де, аудан орталықтарында және аудандық маңызы бар қалаларда ШӨА құру болып табылады.

      Қазақстан Республикасының өңдеу өнеркәсібін дамытудың 2023-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасына сәйкес ШӨА жаңа объектілер салу жолымен құрылатын болады.

      Сондай-ақ бос тұрған, тоқтап тұрған өндірістік объектілерді реконструкциялау мүмкіндігі қаралады.

      Бұл экономикалық мәселелерді де (шығындарды азайту, өндірілген өнім көлемін арттыру, еңбек өнімділігін арттыру және т.б.), әлеуметтік проблемалар – жұмыспен қамту түрлерін кеңейту, жұмыспен қамтуды және ауыл халқының табысын арттыру, жас кадрлардың кетуін қысқартуды да шешуге мүмкіндік береді.

      Жалпы АЕМ-ді дамыту бойынша жоғарыда баяндалған тәсілдермен қатар "Мен – кәсіпкер" құралы шеңберінде "Бір ауыл – бір өнім" жобасын іске асыру жалғасады. Бұл шаралар шаруашылық жүргізудің мөлшері мен нысандарына қарамастан, АӨК-нің барлық субъектісі үшін қаржы құралдарына тең қол жеткізуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

      Ауыл бизнесінің әлеуетін арттыру үшін агробизнестің ауылдың инфрақұрылым объектілерін қамтамасыз етуге салынған шығындарының бір бөлігін өтеу тетігі әзірленетін болады.

      Ірі қалаларда АЕМ тауар өндірушілерінің қатысуымен ауыл шаруашылығының маусымдық жәрмеңкелері ұдайы және тұрақты негізде өткізілетін болады.

      Ауыл шаруашылығы қарыздарын, кепілмен қамтамасыз ету бойынша кепілдіктер берудің жаңа тетіктерін енгізу есебінен кредиттік ресурстарға қолжетімділік артады.

      Микрокредиттеу жөніндегі іс-шаралар шеңберінде ауыл шаруашылығына қатысты емес бизнесті, әсіресе ірі ауылдарда қаржыландыру көзделетін болады.

      Ірі ауылдардағы балама қызмет түрлері (көрсетілетін қызметтер, қолөнер, халық кәсіпшілігі, логистика және т.б.) ауылда кәсіпкерлікті дамыту бойынша мемлекеттік қолдау шараларының неғұрлым тиімді шарттарын қолдану арқылы ынталандырылады.

      Ауылдық аумақтар туризмнің барлық түрін дамытуға мүмкіндік беретін бірегей табиғи-климаттық және мәдени-тарихи ерекшеліктерге ие. Ең тартымды бағыттар агро-, этно- және экотуризм болады, оларды дамыту үшін тиісті инфрақұрылым жаңғыртылады.

      Мемлекет пен бизнестің әріптестігіне, бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін арттыруға ерекше көңіл бөлінетін болады.

      Осыған байланысты Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес (Мемлекет басшысы Қасым – Жомарт Тоқаевтың Ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің бірінші форумында сөйлеген сөзі) еліміздің барлық өңірінде "Родина" агрофирмасы" ЖШС-ның әлеуметтік жауапкершілігінің оң тәжірибесі қолданылады.

      Ауылдық аумақтарды орнықты дамыту кешенді міндет болып табылады, оны шешу үшін ауылдық жерлерде жұмыс істейтін бизнестің әлеуметтік бағдарланған жауапты ұстанымымен және ауылда тұратын халықтың белсенді қатысуымен ұштастыра отырып, ауылдық жерлерде өмір сүруге жағдай жасайтын мемлекеттік органдар мен ведомстволардың үйлестірілген күш-жігері қажет.

      Агробизнес жергілікті халықты жұмыспен және табыспен қамтамасыз ете отырып, ауылдық аумақтардың экономикасында шешуші рөл атқарады. Алайда оның ықпалы тек экономикалық аспектілермен ғана шектелмейді. Агробизнестің әлеуметтік бағдарланған жауапкершілігі оның стратегиясының ажырамас бөлігі болуға тиіс.

      Бұл мыналарды қамтиды:

      Инфрақұрылымды қолдау. Агробизнес мектептер, медициналық мекемелер және жолдар сияқты әлеуметтік инфрақұрылымға инвестиция сала алады. Бұл ауылдардағы өмір сүру жағдайларын жақсартып қана қоймай, бизнес жүргізу үшін қолайлы орта жасайды.

      Жергілікті халыққа инвестиция. Еңбек нарығында бәсекеге қабілеттілікті арттыруға мүмкіндік беретін білім беру бағдарламаларын ұсыну, жаңа технологиялар мен дағдыларды оқыту.

      Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігінің негізгі аспектілерінің бірі кәсіпорындарды ауылдағы өмір сүру сапасын жақсартуға бағытталған жобаларға тарту болып табылады. Бұл жаңа жұмыс орындарын құруда, жергілікті бастамаларды қолдауда, сондай-ақ жергілікті қоғамдастықтар үшін әлеуметтік бағдарламаларды әзірлеуде көрінуі мүмкін. Бизнес ауылдық аумақтарды дамытуға инвестиция сала отырып, жергілікті тұрғындар үшін тұрақты экономикалық негіз құруға ықпал етеді және өмір сүру жағдайларын жақсартады.

      Аграрлық ірі компаниялар мен қайта өңдеу кәсіпорындары маркетингке, логистикаға және технологиялық жарақтандыруға көмек көрсету арқылы кооперативтерге қолдау көрсете алады, бұл ауыл тұрғындарының экономикалық жағдайын жақсартып қана қоймай, жолдарды, қоймаларды, қайта өңдеу қуаттарын қоса алғанда, инфрақұрылымды дамытуға ықпал етеді.

      Бұған қоса, компаниялар білім беру бағдарламаларын қалыптастыруға және жергілікті кадрлардың біліктілігін арттыруға белсенді қатыса алады. Бизнестің білім беру мекемелерімен және жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен біліктілікті арттыру курстарын, кәсіпкерлік және ауыл шаруашылығы бойынша тренингтерді ұйымдастырудағы серіктестігі білікті мамандарды қалыптастыруға ықпал етеді, бұл өз кезегінде жергілікті экономиканың дамуына оң әсер етеді.

      Бизнестің инфрақұрылымды құруға және жақсартуға қосқан үлесі үлкен маңызға ие. Бизнес жолдарды салуға және реконструкциялауға, сумен жабдықтауға, электрмен жабдықтауға және басқа да инфрақұрылым объектілеріне инвестиция сала отырып, ауыл халқының өмір сүру жағдайларын жақсартып қана қоймай, өңірге қосымша инвестиция тартуға жәрдемдеседі, бұл оның орнықты дамуына ықпал етеді. Кәсіпорындар әлеуметтік жауапкершілік шеңберінде экологиялық таза технологияларға инвестиция сала алады, бұл қоршаған ортаның жай-күйін жақсартуға ғана емес, ауылдағы өмір сүру сапасының жақсаруына да ықпал етеді.

      Шекара маңындағы аумақтарды дамыту жөніндегі шаралар ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп салаларында бәсекелестік артықшылықтарды дамыту, туристік және көліктік-логистикалық әлеуетті іске асыру, шағын және орта кәсіпкерлікті, жол, әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымды дамыту, демографиялық ахуалды жақсарту және адами капиталды дамыту үшін жағдайлар жасауға бағытталады.

      Шекара маңындағы аумақтардың ерекшеліктері мен даму әлеуеті ескеріле отырып, мемлекеттік қолдау шаралары мыналарға:

      солтүстік шекара маңындағы аумақтардың өңірлері бойынша – елдің оңтүстік және оңтүстік-батысының еңбек күші артық өңірлерінен халықтың көші-қонын ынталандыруға, қолжетімді тұрғын үй және инженерлік инфрақұрылым салуға, ауыл шаруашылығының өнімділігін арттыруға, еңбекақы төлеу жүйесін қайта қарауға және т.б.;

      шығыс шекара маңындағы аумақтардың өңірлері бойынша – әкімшілік-аумақтық құрылымды одан әрі дамытуға, туристік және көлік-логистикалық әлеуетті іске асыруға, шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға, шағын индустриялық аймақтар құруға;

      оңтүстік және оңтүстік-батыс шекара маңындағы аумақтардың өңірлері бойынша – шағын және орта кәсіпкерлікті, оның ішінде шаруа (фермер) қожалықтары мен ауыл шаруашылығы (тұтыну) кооперативтерін дамытуға, әлеуметтік инфрақұрылымды жаңғырту арқылы адами капиталды дамытуға бағытталатын болады.

      Шекара маңындағы аумақтардың тартымдылығын арттыру үшін экономика саласын дамытуды қамтамасыз ету және жаңа жұмыс орындарын құру өте маңызды.

      Бұған ауыл шаруашылығы өндірісін, жаңа өндірістерді, халықаралық туризмді, трансшекаралық көлік дәліздерін дамытуды ынталандыру және қолдау және шекара маңы ынтымақтастығын дамыту жөніндегі іс-шаралар кіреді.

      Шекара маңындағы аумақтарда тіркелген және өз қызметін жүзеге асыратын шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін қосымша мемлекеттік қолдау шаралары әзірленетін болады.

      Атап айтқанда, шекара маңындағы АЕМ-де іске асырылатын жобаларды басымдықпен қолдау мүмкіндігі қаралады. Кәсіпкерлікті дамытуды қолдау құралдары шеңберінде бюджет қаражатын микрокредит беруге және жобаларға кепілдік беруге бөлу кезінде бекітілген квоталар көзделетін болады.

      Бұдан басқа, ісін жаңа бастаған кәсіпкерлерге шекара маңындағы аудандардың экономикасын кластерлеуге (аралас секторлар мен кіші секторларда – туризм, ауыл шаруашылығы және т. б. өзара байланысты кәсіпорындар желісін құруға) ықпал ететін жобаларды іске асыруға гранттық қаржыландыру бөлінетін болады.

      Кәсіпкерлер үшін кредиттік ресурстардың қолжетімділігін арттыру мақсатында шекара маңындағы аудандарда даму институттары мен қаржы институттарының қатысуын кеңейту жөніндегі іс-шаралар кешені әзірленетін болады.

      Индустриялық және өнеркәсіптік аймақтардың инфрақұрылымын құру мен дамытуды мемлекеттік қолдау инвестициялық жобаларды қаржыландырудың перспективалы құралы болып табылады.

      Жұмыс күшіне, өткізу нарықтарына, сондай-ақ инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылымға қолжетімділігі бар шекара маңындағы аумақтар мұндай жобалар үшін қолайлы аумақтар болмақ. Осындай аймақтар үшін көлік және логистика, азық-түлік өндірісі және ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу, құрылыс материалдарын өндіру және тағы басқалары қызметтің перспективалы бағыттары болып табылады.

      Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың
2021 – 2030 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру шеңберінде шекара маңындағы аумақтардың агроөнеркәсіптік секторын жаңғыртуға және дамытуға бағытталған қосымша мемлекеттік қолдау шаралары көзделетін болады.

      Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың
2023 – 2029 жылдарға арналған тұжырымдамасы шеңберінде туризм, логистика инфрақұрылымын құру және дамыту жөніндегі шаралар іске асырылады. Туристік объектілердің көліктік қолжетімділігін арттыру мақсатында бірқатар республикалық автомобиль жолдары реконструкцияланып, теміржол вагондарының паркі ұлғайтылатын болады.

      Сауда саласындағы уәкілетті орган көтерме-тарату орталықтарының (бұдан әрі – КТО) көлік-логистикалық орталықтарын дамыту, оларды жайластыру бойынша іс-шараларды өткізетін болады, сондай-ақ қолданыстағы сауда объектілерінің қуатын күшейтетін болады.

      Көрсетілген орталықтар ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерден орталықтандырылған сатып алуды ұйымдастыруды, тауар партияларын қалыптастыруды, логистикалық тарату және өткізуді қамтамасыз ететін болады.

      Бұл шараны тиімді іске асыру үшін мемлекеттік-жекешелік әріптестік шарттарын жасасу мүмкіндігімен жеке инвесторлардың қатысу тетігі, сондай-ақ "Ауыл аманаты" жобасын қоса алғанда, ауылдарды дамыту шеңберінде іске асырылатын қолданыстағы қолдау құралдары бар КТО қызметін интеграциялау тетігі енгізілетін болады.

      Сондай-ақ солтүстік және шығыс шекара маңындағы аумақтардың өңірлерінде пайдалы қазбалардың ықтимал кен орындарын анықтау үшін ауқымды геологиялық барлау жүргізілетін болады.

      Бұдан басқа, шекара маңындағы АЕМ-ді дамыту мақсатында бизнес субъектілерін, ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерді, жер қойнауын пайдаланушыларды әрбір ауылға бекіту жөнінде жедел шаралар қабылдау туралы Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің тапсырмасын орындау бойынша жұмыс жалғасады.

      Бұл қолдау шаралары шекара маңындағы аумақтардың одан әрі әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал ететінін, сондай-ақ осы жұмыс шеңберінде шекара маңындағы аумақтардың стратегиялық бағыт ретіндегі рөлі күшейтілетінін атап өткен жөн.

      Тұтастай алғанда, бұл тәсілді іске асыру базалық салалар мен әртараптандыруға негізделген өңірлердің экономикалық әлеуетін ашуға және тиімді пайдалануға байланысты мәселелерді шешуге мүмкіндік береді, бұл барлық өңірлердің теңгерімді дамуына, жаңа жұмыс орындарының ашылуына, сол арқылы халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға және елдегі әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты нығайтуға ықпал етеді.

      Бұдан басқа, Ұлттық Құрылтайдың IV отырысында Мемлекет басшысы берген шекара маңындағы аудандарды дамыту жөнінде заң қабылдау мәселесін қарауға қатысты тапсырмасын орындау үшін шекара маңындағы аумақтарды дамыту мәселелері жөніндегі қолданыстағы нормативтік құқықтық актілерді кешенді талдау бойынша тиісті жұмыс жүргізілетін болады.

      Өңірлерді дамытудың стратегиялық бағыттары

      Батыс макроөңірінің одан әрі даму және бәсекелестік артықшылықтарын іске асыру үшін әлуеті жоғары. Макроөңірдің әрбір өңірі бай минералдық-шикізаттық базаға (мұнай, газ, металдар және т.б.) ие. Қазірдің өзінде құрылған өндірістік инфрақұрылым мен жинақталған еңбек әлеуеті маңызды рөл атқарады. Тиісті тәсіл қолданылған жағдайда макроөңір өзінің бар әлеуетін іске асыруға және ел экономикасының өсуіне елеулі үлес қосуға қабілетті.

      Батыс макроөңірінің экономикалық әлеуеті мынадай негізгі бағыттар бойынша дамиды:

      1) мұнай-газ өндіру және тау-кен саласында шикізатты терең өңдеу;

      2) мұнайға қатысты емес секторларға инвестиция тарту;

      3) даму әлеуеті бар моноқалалар экономикасын әртараптандыру;

      4) экономиканың базалық салаларының айналасында мұнай-газ химия және машина жасау кластерлерін дамыту, сондай-ақ өңдеу өнеркәсібінде ШОБ кәсіпорындар белдеуін құру;

      5) мұнай-сервистік қызметтер нарығын игеруде отандық компанияларды қолдау;

      6) Ақтау, Баутино және Құрық порттары арқылы транзиттік жүк легін ұлғайту үшін көлік-логистикалық әлеуетті іске асыру, Ресеймен шекарадағы және Каспий маңы өңіріндегі көлік-логистикалық хабтарды дамыту, сондай-ақ макроөңір шеңберінде және еліміздің ірі экономикалық орталықтарымен байланысты нығайту;

      7) макроөңірдің туристік әлеуетін дамыту;

      8) Ақтөбе агломерациясын жедел дамыту бойынша шараларды іске асыру.

      Осы бағыттар аясында мұнай-газ химиясы кластерін (полипропилен, полиэтилен, бутадиен, карбамид, терефтал қышқылы) одан әрі дамыту, зәкірлік жобалар шеңберінде инвестиция тарту және ШОБ-ты ынталандыру арқылы моноқалаларда өңірлік индустриялық аймақтарды, мұнай-газ химиясы, машина жасау секторлары мен басқа да секторларда жоғары технологиялы жаңа жобаларды іске асыру үшін мамандандырылған АЭА немесе ШӨА-ны (Ready-built factory қағидаты бойынша дайын өндірістік үй-жайларды салу және реконструкциялау), мұнай-газ саласына арналған мұнай сервистік қызметтер нарығы мен тауарларды игеруге жәрдемдесу үшін жергілікті кәсіпорындардың мамандарын оқытуға арналған құзырет орталықтарын, жабдықты сынақтан өткізу инфрақұрылымы және BureauVeritas, TUV сияқты сертификаттайтын органдардың өкілдігі бар API және ASME халықаралық стандарттарға сәйкес сертификаттау дайындауға және өткізуге жәрдемдесу үшін базалық орталықтарды құру бойынша шаралар қабылданады.

      Бұдан басқа, көлік-логистикалық объектілер мен жүк аэрохабтарында сапалы сервистік инфрақұрылымды дамыту, сондай-ақ аэровокзалдар мен әуежайлар салып және сапалы жол инфрақұрылымын жүргізіп, Кендірлі курорттық аймағын бағдарлы дамыту көзделуде.

      Бұл ретте өңірлердің экономикасын дамыту олардың ерекшеліктері мен экономикалық мамандануын ескере отырып жүзеге асырылады.

      Ақтөбе облысы

      Мамандануы – индустриялық-аграрлық сипатқа ие. Бәсекеге қабілетті, перспективалы мамандану салалары: мұнай және газ өндіру және өңдеу, металлургия, химия өнеркәсібі, машина жасау, тамақ өнімдері және құрылыс материалдары өндірісі.

      Атырау облысы

      Экономикалық мамандануы – индустриялық. Перспективада экономиканың негізгі салалары мұнай өңдеу, мұнай-химия, құрылыс материалдарын өндіру және балық шаруашылығын тереңдету болады.

      Батыс Қазақстан облысы

      Мамандануы – индустриялық-аграрлық. Өңір экономикасы мұнай және газ өндіруге, мұнай және газ өңдеу саласын тереңдетуге, машина жасауға және тамақ өнімдерін өндіруге байланысты болады.

      Қызылорда облысы

      Өңір экономикасының негізгі саласы – өнеркәсіп, оның негізін мұнай мен газ өндіру құрайды, оның рөлі болашақта төмендейді. Перспективада өңдеу өнеркәсібі, көлік және қойма саласы, ауыл, орман және балық шаруашылығын, оның ішінде күріш пен ас тұзының өндірісін дамыту жобалары өрістетілуге тиіс.

      Маңғыстау облысы

      Өңір мұнай мен газ өндіруге, сондай-ақ мұнай-газ секторында сервистік қызмет көрсетуге маманданады. Сондай-ақ экономиканың маңызды салалары химия өнеркәсібі, машина жасау, мұнай өңдеу, құрылыс материалдарын өндіру, көлік және логистика болады.

      Оңтүстік макроөңірдің экономикалық әлеуетін дамыту мынадай негізгі бағыттар бойынша жүзеге асырылады:

      1) ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеуді ынталандыру және ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерді кооперациялау, оларды отандық шикізатпен қамтамасыз ету, мал шаруашылығының жемшөп базасын нығайту, инфрақұрылымды және АӨК-те техникалық жарақтандыруды жақсарту;

      2) өңдеу өнеркәсібінде: металлургияда, мұнай өңдеуде, химия, жеңіл және тамақ өнеркәсібінде, сондай-ақ құрылыс материалдарын өндіруде индустрияландыруды тереңдету және өндірілетін өнім түрлерін кеңейту;

      3) өңдеу өнеркәсібіне трансұлттық ірі компанияларды тарту;

      4) өңдеу өнеркәсібінде мамандандырылған инфрақұрылымды құру және дамыту;

      5) даму әлеуеті бар моноқалалардың экономикасын әртараптандыру;

      6) макроөңірдің шағын қалаларының индустриялық дамуы;

      7) урбанизация процестерін жеделдету мақсатында ірі және үлкен қалалардың экономикалық мамандануын күшейту шараларын іске асыру;

      8) макроөңірдің туристік әлеуетін іске асыру;

      9) көлік-логистикалық әлеуетті іске асыру (транзиттік жүк легінің ұлғаюы): өткізу пункттерінде заманауи инфрақұрылым салу, "Батыс Еуропа – Батыс Қытай" көлік дәлізі, көлік-логистикалық, Қырғызстанмен және Өзбекстанмен, Қытаймен шекараларда сауда хабтарын дамыту.

      Осы бағыттарға сәйкес АӨК-те ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді, өңдеуді, сақтауды және өткізуді қамтитын ерікті ауыл шаруашылығы кооперациясын ынталандыру бағдарламасын әзірлеу, сондай-ақ малды жайылымды ауыстыра отырып жаюды дамыту, жем-шөп дақылдарын өсіруді ынталандыру және суды үнемдеу бойынша шаралар қабылдау жоспарлануда.

      Өнеркәсіпте және АӨК-те мамандандырылған инфрақұрылымды дамыту, оның ішінде дайын өнеркәсіп алаңдарын салу, фермерлерге қолдау көрсететін сервистік орталықтарды, мелиорация, қоймалар мен көкөніс сақтау қоймаларын дамыту көзделуде. Зәкірлік жобалар шеңберінде инвестиция тарту және ШОБ-ты ынталандыру арқылы моноқалаларда өңірлік индустриялық аймақтар құрылады.

      Химия, жеңіл және тамақ өнеркәсібіндегі өнімдердің жаңа түрлерін өндіруді және экспорттауды кеңейтуге инвестиция салатын өңдеуші өнеркәсіп орындарына басым қолдау (субсидиялар, гранттар) көрсетіледі.

      Бұдан басқа, көлік-логистикалық объектілер мен жүк аэрохабтарында сапалы сервистік инфрақұрылымды дамыту жалғасады.

      Өңірлердің экономикалық мамандануының негізгі бағыттары мыналар болады:

      Алматы облысы

      Өңірдің мамандануы – индустриялық-аграрлық. Перспективада экономиканың негізін ауыл шаруашылығы, тамақ өнімдерінің өндірісі, құрылыс материалдарының өндірісі, сондай-ақ туризм саласы құрайды.

      Жамбыл облысы

      Тамақ өнімдерінің өндірісіне, химия өнеркәсібіне, металлургияға, ауыл шаруашылығына және құрылыс материалдарының өндірісіне маманданған индустриялық-аграрлық өңір.

      Жетісу облысы

      Экономикалық мамандануы аграрлық-индустриялық сипатқа ие. Перспективада өңір ауыл шаруашылығы, тамақ өнімдерінің өндірісі, машина жасау, туризм салаларында мамандануын сақтап қалады.

      Түркістан облысы

      Бұл ірі индустриялық-аграрлық өңір болып табылады. Облыс экономикасы ауыл шаруашылығында және ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеуге мамандануын сақтап қалады. Құрылыс материалдарының өндірісі дамиды.

      Шымкент қаласы

      Қала экономикасының негізін қызмет көрсету саласы құрайды. Химия өнеркәсібі, мұнай өңдеу, дәрілік препараттар өндірісі, машина жасау, сондай-ақ көлік және логистика саласында қызметтер көрсетуде мамандануын сақтап қалады.

      Солтүстік макроөңірдің экономикалық әлеуеті мынадай негізгі бағыттар бойынша дамиды:

      1) астық шаруашылығы мен ет-сүт мал шаруашылығында озық технологияларды пайдалана отырып АӨК-ті дамыту, сектордағы қосылған құнды ұлғайту;

      2) ауыл шаруашылығы мен машина жасауды дамыту, оның ішінде Қазақстан Республикасының шекара маңындағы өңірлерімен кооперация есебінен өнеркәсіптік әлеуетті іске асыру;

      3) даму әлеуеті бар моноқалалардың экономикасын әртараптандыру;

      4) туристік әлеуетті іске асыру.

      Осы бағыттарды іске асыру үшін өсірілетін дақылдардың (зығыр, қара бидай, сұлы, рапс, күнбағыс) ассортиментін ұлғайтуды, өнімділікті арттыруды, ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеуді қолдауды және субсидиялар мен гранттар арқылы фермерлердің кооперациясын қоса алғанда, өсімдік шаруашылығында әртараптандыру жөнінде шаралар қабылданады.

      Даму әлеуеті бар моноқалаларда зәкірлік жобалар шеңберінде инвестиция тарту және ШОБ субъектілерін ынталандыру арқылы өңірлік индустриялық аймақтар құрылады.

      Ауыл шаруашылығы техникасы мен автокөлік құралдарына арналған жинақтауыш пен компоненттер өндірісін дамытуға ерекше көңіл бөлінетін болады.

      Курорттық аймақтарды (Щучинск-Бурабай, Зеренді, Имантау-Шалқар) дамыту жалғасады.

      Өңірлердің перспективалық экономикалық мамандануы:

      Ақмола облысы

      Мамандануы – индустриялық-аграрлық. Өңір тамақ өнімдерінің өндірісі, химия өнеркәсібі, машина жасау, сондай-ақ дәнді дақылдар өсіру мен мал шаруашылығына маманданатын болады.

      Қостанай облысы

      Өңір индустриялық-аграрлық бағытқа ие. Экономиканың негізгі салалары ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп болады. Өңірде темір рудасын және асбест өндіру әлеуеті бар, машина жасау, тамақ өнімдерінің өндірісі, сондай-ақ бидай, ет және сүт өндірісі негізгі салалары болып қала береді.

      Солтүстік Қазақстан облысы

      Өңір экономикасы аграрлық-индустриялық сипатқа ие. Перспективада мамандану өсімдік шаруашылығын, мал шаруашылығын, тамақ өнімдерінің өндірісі және машина жасауды әртараптандыруға негізделеді.

      Орталық-Шығыс макроөңірдің экономикалық әлеуеті мынадай негізгі бағыттар бойынша дамиды:

      1) өндіруші салада қосылған құны жоғары өнім өндіруге көшу;

      2) өңдеуші салаларда өнімнің жаңа қайта өңдеу сатыларын игеру: металдарды терең өңдеу, машина жасау, химия өнеркәсібі, ағаш өңдеу, жеңіл және тамақ өнеркәсібі, құрылыс материалдарын өндіру, мұнай өңдеу;

      3) даму әлеуеті бар моноқалалардың экономикасын әртараптандыру;

      4) туристік әлеуетті іске асыру.

      Осы бағыттар шеңберінде экономиканың базалық салалары (көмір, металл кендерін, қара және түсті металлургияны өндіру) негізінде қайта өндеу өнеркәсіпті дамыту, өңдеуші салаларында (көмір химиясы, металдарды терең өңдеу) жаңа өңдеу сатыларын және ірі кәсіпорындар айналасындағы ШОБ белдеуін дамыту үшін шаралар қабылданады.

      Моноқалаларда зәкірлік жобалар шеңберінде инвестиция тарту және ШОБ субъектілерін ынталандыру арқылы өңірлік индустриялық аймақтар құру көзделуде.

      Катонқарағай курорттық аймағын, Зайсан көлін нысаналы дамыту, сондай-ақ аэровокзалдар мен әуежайлар салу және сапалы жол инфрақұрылымымен қамтамасыз ете отырып әуе маршруттарын дамыту бойынша шаралар қабылданады.

      Тұтастай алғанда, Орталық-Шығыс макроөңір өңірлерінің экономикалық мамандануының перспективалық бағыттары мыналар болады:

      Абай облысы

      Өңірдің экономикасы индустриялық-аграрлық сипатқа ие. Өңірдің экономикалық мамандануының перспективалы бағыттары металлургия, машина жасау, жеңіл өнеркәсіп, тамақ өнімдерінің өндірісі және ауыл шаруашылығы болады.

      Шығыс Қазақстан облысы

      Облыс индустриялық-аграрлық болып табылады. Перспективалы мамандануы металлургия, машина жасау, химия өнеркәсібі, мал шаруашылығы, өсімдік шаруашылығы, тамақ өнімдерінің өндірісі болады.

      Қарағанды облысы

      Өңір индустриялық-аграрлық болып табылады. Перспективалы мамандануы көмір және металл кендерін өндіру, металлургия, химия өнеркәсібі, машина жасау салаларына негізделетін болады. Фармацевтика саласы мен құрылыс материалдарының өндірісі де дамиды.

      Ұлытау облысы

      Өңір индустриялық-аграрлық болып табылады. Перспективалы мамандануы металл кендерін өндіруге, металлургияға, ауыл шаруашылығына, АӨК-ке негізделетін болады.

      Павлодар облысы

      Павлодар облысы индустриялық-аграрлық өңір болып табылады. Перспективалы мамандануы шикізатты өңдеуді, мұнай өңдеуді, химия өнеркәсібін, машина жасауды тереңдетуге, сондай-ақ артық энергия қуатын пайдалануға негізделеді.

      Ірі агломерацияларда экономикалық әлеуетті дамыту мақсатында мынадай бағыттарға назар аударылады:

      1) "білім экономикасын", бизнес-қызметтерді, IT секторын, жоғары технологиялық және ғылымды қажет ететін салаларға басымдықпен қолдау көрсетумен жоғары өнімді және инновациялық өндірісті дамыту;

      2) инновациялық, қаржылық, сауда, көлік және логистикалық орталықтар ретінде қалалардың рөлін күшейту;

      3) креативті индустрияларды дамытудың инфрақұрылымын қалыптастыру;

      4) туристік әлеуетті іске асыру;

      5) қала маңындағы аумақтардың инвестициялық тартымдылығын арттыру есебінен жаңа "өсу нүктелерін" құруды ынталандыру.

      Осы бағыттар шеңберінде медицина, білім беру, "ақылды" және ғылымды қажет ететін өндірістер (машина жасау, құрылыс материалдарының өндірісі) салаларында жоғары технологиялық кластерлерді қалыптастыру, сондай-ақ SmartCity, BigData, интернет-заттар технологияларын қоса алғанда, цифрлық инфрақұрылымды дамыту қамтамасыз етіледі.

      Алматы агломерациясында AlatauCity жобасын уақтылы және сапалы іске асыру, оның ішінде G4 City интеграцияланған қала құру бойынша шаралар қабылданады.

      Сондай-ақ креативті кластерлерді құру және технологиялық IT-хабтарды дамыту, креативті индустрия өнімдерінің экспортын ілгерілету, іскерлік және оқиғалы туризмді дамыту бойынша жұмыстар жүргізілетін болады.

      Ірі агломерациялардың экономикалық мамандануының перспективалы бағыттары:

      Алматы қаласы

      Бұл елдің қаржылық, сауда, мәдени, туристік, көлік-логистикалық ірі орталығы болып табылады. Қала экономикасын қызмет көрсету, сауда, туризм, көлік және логистика құрайды. Қала жаһандық құн тізбегіне қосылуынан, сондай-ақ мамандандырылған ғылыми-зерттеу институттарының, халықаралық компаниялар мен провайдерлердің жоғары шоғырлануынан пайда алып, инновацияның катализаторына айналады.

      Астана қаласы

      Перспективалы мамандануы әкімшілік, іскерлік, қаржылық, медициналық және білім беру қызметтерін көрсету болады. Креативті индустриялар, инновациялар, экспортқа бағытталған жоғары технологиялық тауарлар мен көрсетілетін қызметтер саласы дамиды.

      Тұтастай алғанда, еліміздің барлық макроөңірлеріне қатысты экономика үшін кадрлар даярлау бойынша шаралар қабылданады. Кадрларды даярлау ЖАО мен кәсіпорындардың жергілікті жерлерде тікелей қатысуымен жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдарымен тығыз байланыста жүзеге асырылады.

5.3. Өңірлік саясатты іске асыру тетіктерін жетілдіру

      Қазақстан Республикасының өңірлік саясатын іске асыру тетіктерін жетілдіру шеңберінде орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар арасындағы ведомствоаралық өзара іс-қимылды нығайтуға, өңірлердің бюджеттік дербестігін арттыруға, мемлекеттік қызметшілердің ішкі орнын ауыстыруды (ротациялауды) үйлестірудің жаңа тетіктерін енгізуге, мемлекеттік сектордың деректерін басқаруды жақсартуға, сондай-ақ, орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар қызметінің тиімділігін жыл сайынғы бағалау жүйесін жетілдіруге назар аударылады.

      Ведомствоаралық өзара іс-қимылды нығайту

      Өңірлерді дамыту мәселелерін жүйелі үйлестіру екі деңгейде жүзеге асырылады – стратегиялық және жедел:

      1. Өңірлік саясат жөніндегі жобалық офис (бұдан әрі – Жобалық офис) Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары төрағалық ететін, Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардың бірінші басшыларының орынбасарлары, саяси партиялар мен сарапшылар қоғамдастығының өкілдері қатысатын консультативтік-кеңесші орган болып табылады. Ол өңірлік саясатты іске асыруды стратегиялық басқару және бақылау үшін жауап береді.

      Қойылған мақсаттар шеңберінде Жобалық офиске мынадай міндеттер жүктеледі:

      1) өңірлік даму бойынша стратегиялық және бағдарламалық құжаттардың іске асырылуын бақылау және үйлестіру;

      2) өңірлік саясатты түзету және оны іске асыру тетіктерін жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу;

      3) жайлы қалалық ортаны қалыптастыру бойынша ұсыныстар мен шаралар әзірлеу.

      Жобалық офис шеңберінде өңірлік даму бойынша өзекті мәселелерді қарайтын кіші топтар құрылуы мүмкін.

      2. Қазақстан Республикасы Үкіметінің Аппараты жанындағы Өңірлік бастамалар офисі (бұдан әрі – Бастамалар офисі) Үкімет деңгейінде өңірлік саясаттың іс жүзінде тиімді іске асырылуына жәрдемдесетін (өңірлермен жедел өзара іс-қимыл, өңірлерді ұйымдастырушылық, әдістемелік және әкімшілік қолдау) атқарушы орган болып табылады.

      Бастамалар офисінің негізгі міндеттеріне мыналар жатады:

      Қазақстан Республикасы Үкіметінің Аппаратында орталық деңгейде өңірлердің мүдделерін білдіру;

      өңірлік және салалық (секторлық) саясатты келісіп іске асыруға, оның ішінде Мемлекеттік жоспарлау жүйесінің жоғары тұрған құжаттарының, сондай-ақ жергілікті атқарушы органдардың нақты мүмкіндіктері мен өңірлердің әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып, салалық (секторлық) тұжырымдамалардың, ұлттық жобалардың, доктриналардың (стратегиялардың), өңірлік деңгейдегі кешенді жоспарлардың (облыстар мен қалаларды дамыту жоспарлары) мақсаттарының декомпозициясын ұйымдастыру және сапасын бақылау арқылы іске асыруға жәрдемдесу;

      өңірлердің бюджеттік бағдарламалары мен инвестициялық жобаларын орталық деңгейде Мемлекеттік жоспарлау жүйесінің стратегиялық және басқа да құжаттарымен үндестіруге жәрдемдесу;

      қойылған нәтижелерге қол жеткізу бойынша бірлескен жоспарды әзірлей отырып, әрбір өңір үшін тиімділіктің ең маңызды нысаналы көрсеткіштердің базалық тізбесін айқындау;

      орталық деңгейде қабылданған шешімдер мен бастамаларды іске асыру тетіктері бойынша ұсынымдар бөлігінде орталық мемлекеттік органдар тарапынан өңірлерге әдістемелік қолдау көрсетуге жәрдемдесу;

      орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар арасындағы реттелмеген ведомствоаралық мәселелер мен келіспеушіліктерді қарау және шешу;

      өңіраралық ынтымақтастықты үйлестіру;

      осы Тұжырымдаманы іске асыру шеңберінде Bitrix жобалық басқарудың ақпараттық жүйесінде жобаларды жүргізуді қамтамасыз етуді қоса алғанда, жобалық қызметті ұйымдастыру.

      Өңірлік деңгейде өңірлік саясатты іске асыру мәселелері бойынша Бастамалар офисімен, сондай-ақ орталық мемлекеттік органдармен уақтылы және тиімді өзара іс-қимылды қамтамасыз ету әкімдердің орынбасарлары және өңірлер, республикалық маңызы бар қалалар және астана әкімдерінің аппарат басшылары арасында бекітілген міндеттерді бөлуге сәйкес (қызметтің функционалдық бағыттары) жүзеге асырылатын болады.

      Бұдан басқа, жергілікті маңызы бар функцияларды орталық мемлекеттік органдардан жергілікті деңгейге беру тұрғысынан қолданыстағы заңнамаға талдау жүргізілетін болады.

      Қазіргі уақытта мемлекеттік саяси қызметшілер және "А" корпусының қызметшілерін ротациялау кезінде мемлекеттік қызмет істері жөніндегі уәкілетті орган басқа мемлекеттік органдардағы бос орындар туралы ақпарат бере отырып, үйлестіруді жүзеге асырады.

      Өз кезегінде, "Б" корпусының мемлекеттік әкімшілік қызметшілерін ротациялау да жүзеге асырылады, алайда негізінен бір мемлекеттік органның шегінде ішкі сипатқа ие және орталықтан үйлестірілмейді, бұл өңірлердің білікті кадрларға сұранысын толық қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді.

      Ротация тиімділігін арттыру және өңірлерде кадр тапшылығын жою мақсатында "А" корпусы мен саяси қызметшілерге қатысты қолданылатын практикаға ұқсас үйлестірудің орталықтандырылған тетігін енгізу арқылы "Б" корпусын ротациялау тәртібін жетілдіру ұсынылады.

      Бұл персоналға сұранысты ескере отырып, "орталық – өңір" және "өңір – орталық" бағыттары бойынша орын ауыстыруды ұйымдастыруға мүмкіндік береді және мемлекеттік қызмет жүйесінде кадрларды неғұрлым теңгерімді бөлуді қамтамасыз етеді.

      Өңірлердің бюджеттік дербестігін арттыру

      Өңірлердің бюджеттік дербестік деңгейін одан әрі арттыру пилоттық жобаны іске асыру нәтижелерінің қорытындысы бойынша және сол нәтиже ескеріліп, блоктық бюджеттеуді толыққанды енгізу, сондай-ақ жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігін мыналар есебінен нығайту арқылы біртіндеп іске асырылады:

      осы Тұжырымдама шеңберінде өңірлердің экономикалық әлеуетін ашуға (жеке инвестиция тарту, жаңа өндірістерді ашу) бағытталған жаңа инвестициялық жобаларды іске асыру есебінен салық салу базасын кеңейту;

      елді мекендер үшін ең төменгі стандарттарды және ӨСЖ-ні міндетті қолдану арқылы жергілікті бюджеттің кірістерін неғұрлым ұтымды бөлу (сыни алшақтықтарды қысқарту және өңірлердің біркелкі дамуы үшін);

      салық және бюджет саясатының реформаларын ескере отырып, фискалды одан әрі кезең-кезеңімен орталықсыздандыру (жергілікті бюджеттердің республикалық бюджеттен берілетін трансферттерге тәуелділігін азайту үшін);

      сондай-ақ көлеңкелі экономика деңгейін төмендету, ШОБ дамыту бойынша қабылданған өзге де жүйелі шаралар және т.б.

      Салықтар мен төлемдерді бюджеттің төртінші деңгейіне беру арқылы кіріс көздерін кеңейту, сондай-ақ бюджетті бөлу тетігін қайта қарау арқылы төртінші деңгейдегі бюджетті нығайту мүмкіндігі қаралады.

Мемлекеттік сектордың деректерін басқару жүйесін жақсарту

      Ұлттық статистикалық жүйені одан әрі дамыту шеңберінде оны мемлекеттік деректердің ұлттық экожүйесіне кезең-кезеңімен трансформациялау қамтамасыз етілетін болады.

      Ұлттық деректер экожүйесін дамытудың негізі ретінде мемлекеттік статистика саласындағы уәкілетті орган құқықтық мәртебесіне, құрылымдалған деректердің жинақталған үлкен көлеміне және бастапқы, әкімшілік және дербес деректерді қоса алғанда, мемлекеттік органдар мен ұйымдардың деректер базасына қолжетімділігіне ие мемлекеттік статистика жүйесінің тәжірибесі қолданылады.

      Бұл ретте мемлекеттік статистика саласындағы уәкілетті органның құзыреттері өңірлердің ӨСЖ-ге сәйкес объектілермен және көрсетілетін қызметтермен қамтамасыз етілу деңгейі бойынша деректерді қоса алғанда, деректерді жинау және өңдеу мәселелері бойынша мемлекеттік органдарды әдіснамалық және консультациялық сүйемелдеуді, АЖ-ға, оның ішінде қолжетімділігі шектеулі АЖ-ға кедергісіз қол жеткізуді қамтамасыз ету бөлігінде күшейтіледі.

      ЦДИАӨМ-мен үйлестірілген деректерді басқарудың бірыңғай саясаты негізінде ұлттық тіркелімдер базасында олардың нысаналы архитектурасы құрылады, бұл әртүрлі дереккөздерді біріздендіреді және қайталанатын деректерді енгізу мен жинауды жоққа шығарады.

      ЦДИАӨМ ұлттық тіркелімдерді қалыптастыру және сапалы деректермен толтыру бойынша үйлестіруді, сондай-ақ олардың кейіннен автоматтандырылуын қамтамасыз ететін болады. Бұл ретте деректерді бақылаушылар жүзеге асыратын сапаны бағалау СЖРА ҰСБ құзырында қалады.

      Әкімшілік деректерді жинау және өңдеу үшін автоматтандырылған түрде жинау және өңдеу жүйесін құру қажет.

      Сондай-ақ "Отбасының цифрлық картасы" базасында Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің (бұдан әрі – Еңбекмині) "Әр шаруашылықты есепке алу" модулін құру бойынша шаралар қабылданады. Бұл бастама бірдей деректер жиналып, әртүрлі мемлекеттік органдарға жіберілетін шаруашылықты есепке алуды жүргізудің қолданыстағы тәсілін оңтайландыруға бағытталған. Бұл кенттер, ауылдар және ауылдық округтер әкімдеріне түсетін жүктемені азайтуға мүмкіндік береді, сондай-ақ деректерді жинаудың заманауи әдістеріне көшуді қамтамасыз етеді.

      Бұл ретте шаруашылық бойынша есепке алуды жүргізу әдіснамасы мемлекеттік статистика саласындағы уәкілетті органның құзыретінде қалады.

      Сондай-ақ Отбасының цифрлық картасы базасында "Ауылдық округ әкімінің цифрлық жұмыс орны" модулін құру бойынша шаралар қабылданады.

      Тұтастай алғанда, жергілікті атқарушы органдарға түсетін жоғары әкімшілік жүктемені (орталық мемлекеттік органдардың біртипті ақпаратты бірнеше рет сұрау салуына байланысты) азайту және дерек алмасу процесін оңтайландыру үшін статистикалық және ведомстволық есептілікті шоғырландырылған жинау және тиісті пайдаланушыларға бір көзден – Ұлттық деректер экожүйесінен беру бойынша шаралар қабылданатын болады.

      Мемлекеттік органдардың қызметін бағалау жүйесін жетілдіру

      Мемлекеттік органдардың қызметін бағалау жүйесін жетілдіру шеңберінде мынадай:

      қол жеткізілуі ЖАО-ға бекітілген нысаналы индикаторлар тізбесін өзектілендіру;

      өңірлердің даму жоспарларының мақсаттарына қол жеткізу бойынша есептік ақпаратты қалыптастыру шеңберінде деректердің дұрыстығы мен жинақталуына дербес жауапкершілікті өңір басшысының жетекшілік ететін бірінші орынбасарына бекіту;

      бағалау кезінде өңірлік ерекшелікті және жауапкершілік аясы анық емес мақсаттарды қоспағанда, ЖАО тікелей әсер ететін өмір сүру сапасының индикаторларын (ӨСЖ-ге назар қойып) ескере отырып, SMART-өлшемшарттарды қолдану;

      деректерді жинау және қызметтің нысаналы көрсеткіштерін талдау кезінде жергілікті атқарушы органдардың әдіснамалық қолдауын қамтамасыз ету (Өңірлік бастамалар офисі тарапынан);

      хабарламалық сипатта төмендетілген/айқын қол жеткізуге болатын көрсеткіштерді түзету мүмкіндіктерін беру шаралары қабылданатын болады.

      Өңірлік деңгейде тиімді мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру

      Ауылдық округтер, кенттер, аудандық маңызы бар қалалар деңгейінде тиімді мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру, ең алдымен оны институционалдық және функционалдық нығайту өңірлік саясатты реформалаудың басым бағыты болады.

      Мәселен, әкімшілік реформа шеңберінде жергілікті атқарушы органдардың өкілеттіктерін кеңейтуге бағытталған мемлекеттік басқару жүйесін орталықсыздандыру бойынша жұмыс жүргізілуде.

      Мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы функциялар мен өкілеттіктердің аражігін ажырату жұмыстарының қорытындысы бойынша 2026 жылдан бастап аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) басқару деңгейлеріне бекітілетін әлеуметтік-мәдени саладағы, білім беру және денсаулық сақтауды қоса алғанда, агроөнеркәсіптік кешен және ветеринария саласындағы және жергілікті маңызы бар мәселелер бойынша функциялардың тізбесі кеңейтілетін болады.

      Өңірлік деңгейде мемлекеттік басқару институттарын дамыта және күшейте отырып, орталықсыздандыру саясатын жалғастыру мақсатында оларға бекітілетін функциялардың тізбесі кеңейтілетін болады.

      Бұл мәселе бойынша шешім қолданыстағы заңнаманы талдау нәтижелері және жергілікті атқарушы органдардың даярлығы бойынша қабылданатын болады.

6-бөлім. Нысаналы индикаторлар және күтілетін нәтижелер

Нысаналы индикаторлар

2025

2026

2027

2028

2029

2030

Жауапты орындаушы

1

2

3

4

5

6

7

8

1)      ӨСЖ-ге сәйкес әлеуметтік игіліктермен және көрсетілетін қызметтермен қамтамасыз етілу деңгейі,  %








қала

91,6

92,7

93,9

95,2

96,0

96,5


ауыл

66,6

67,6

68,7

69,8

71,0

71,7


оның ішінде:








Абай








қала

89,4

89,8

90,3

90,8

91,3

92,0


ауыл

57

57,3

58,4

59

59,6

60,0


Ақмола








қала

90,4

92,1

94,3

95,5

96,5

97


ауыл

68,5

70,2

72,3

74,5

76,5

77


Ақтөбе








қала

83,3

84

84,7

85,4

86,1

86,8


ауыл

71

73

75,5

77,5

79,5

80


Алматы








қала

92,5

94,0

95,3

96,5

98,5

99,0


ауыл

70,9

74,3

77,6

81,0

84,3

85,0


Атырау








қала

94,6

96,5

97,7

98

98,5

98,9


ауыл

72,7

74,9

76,4

77,3

78,2

78,5


Батыс Қазақстан








қала

93,2

93,7

94,2

94,9

95,6

96,1


ауыл

60,6

60,9

61,4

62,1

62,8

63


Жамбыл








қала

88,9

89,7

91,0

92,5

94,7

95,6


ауыл

70,7

71,3

72,0

72,7

73,5

73,8


Жетісу








қала

94,0

95,1

96,2

97,5

98,5

98,9


ауыл

65,9

66,5

67,1

68,3

69,2

69,6


Қарағанды








қала

91,5

91,9

92,2

92,7

93,1

93,5


ауыл

62,1

62,3

62,5

62,7

62,9

63,1


Шығыс Қазақстан








қала

91,9

94

96,1

98,2

100

100


ауыл

60,5

61,7

63

64,2

65,5

65,8


Қостанай








қала

93,3

94,3

95,3

96,3

97,3

98,3


ауыл

71,2

73,1

75,1

77,1

79,6

80


Қызылорда








қала

94,2

95,3

96,4

97,3

98,2

98,6


ауыл

68,9

70,1

71,4

72,6

73,9

74,5


Маңғыстау








қала

91,5

92,4

93,3

94,5

96

96,5


ауыл

75,3

76,8

78,4

79,9

81,5

81,9


Павлодар








қала

94,7

94,9

95,1

95,3

95,5

95,7


ауыл

66,6

66,8

67

67,2

67,5

67,7


Солтүстік Қазақстан








қала

88,5

89,5

91,5

93,5

95

95,7


ауыл

65,7

66,3

66,8

67

67,5

67,9


Түркістан








қала

92,0

93,0

94,0

95,0

96,0

97


ауыл

65,0

65,5

66,0

66,5

67,0

67,3


Ұлытау








қала

90,4

91,9

93,4

94,9

96,4

96,8


ауыл

59,9

60,6

61,3

62,2

63,1

63,5


Астана қаласы

90,0

93,0

96,0

99,0

100

100


Алматы қаласы

89,9

91,0

92,0

93,0

93,9

93,4


Шымкент қаласы

91,6

93,6

95,5

97,5

98,5

99,5


2)      жылумен, электрмен, сумен жабдықтау және су бұру желілерінің тозуының орташа деңгейі,  %

52,0

49,0

45,3

42,8

40,3

40,0


3)      нормативтік жағдайдағы жергілікті маңызы бар жолдардың үлесі,  %








оның ішінде:








Абай

88

89

90

91

95



Ақмола

90

91

92

93

95



Ақтөбе

80

82

85

88

95



Алматы

94

95

95

96

97



Атырау

78

83

86

88

95



Батыс Қазақстан

56

62

67

75

95



Жамбыл

99

99

99

99

99



Жетісу

94

95

96

97

98



Қарағанды

95

96

97

98

98



Шығыс Қазақстан

94

95

97

98

98



Қостанай

89

91

92

93

95



Қызылорда

92,5

93,5

95,0

96,0

97,0



Маңғыстау

97,5

98

98

99

99



Павлодар

95

96

97

97,5

98



Солтүстік Қазақстан

86

89

91

92

95



Түркістан

94

95

96

97

98



Ұлытау

93

94

96

97

98



Астана қаласы

-

-

-

-

-



Алматы қаласы

-

-

-

-

-



Шымкент қаласы

-

-

-

-

-



4)      үй шаруашылықтарын жоғары жылдамдықты Интернетке қолжетімділікпен қамту ( %)

50

55

60

70

95

100 %


5)      ел өңірлерінің ЖӨӨ нақты өсу қарқыны, өткен жылға қатысты,  %

105,6

105,4

105,5

105,1

105,6



оның ішінде:








Абай

103,8

104,0

104,2

104,4

104,6



Ақмола

102,5

103,6

104,0

104,3

105,0



Ақтөбе

102,0

103,1

103,1

103,1




Алматы

106,2

105,6

105,6

105,3

105,7



Атырау

103,5

103,2

102,8

102,8

103,0



Батыс Қазақстан

101,1

101,5

101,8

102,0

102,5



Жамбыл

102,9

103,0

103,3

103,6

103,7



Жетісу

103,8

104,2

104,7

105,3

105,8



Қарағанды

103,7

104,4

104,9

105,2

105,7



Шығыс Қазақстан

106,1

106,1

106,5

106,8

107,1



Қостанай

102,6

102,6

102,7

102,5

103,0



Қызылорда

102,6

102,7

102,6

102,8

103,0



Маңғыстау

100,4 %

101,4 %

102,3 %

104,1 %




Павлодар

102,0

102,6

102,6

102,8

102,9



Солтүстік Қазақстан

106,5

107,4

107,6

108,0

108,3



Түркістан

105,3

105,6

105,9

106,1

106,6



Ұлытау

102,5

103,6

104,0

104,3

104,7



Астана қаласы

106,2

106,5

106,8

107,0

107,2



Алматы қаласы

106,4

105,6

105,7

105,9

105,6



Шымкент қаласы

105,9

105,8

106,0

106,0

106,0



6)      негізгі капиталға инвестиция көлемі, млрд теңге

22749,2

28087,5

35155,1

43798,9

54184



оның ішінде:








Абай

880,4

1087,9

1335,3

1796,5

2204,3



Ақмола

1013

1200

1472,9

1816,2

2228,4



Ақтөбе

1597,4

2021,7

2481,5

3059,8

3754,3



Алматы

1351,9

1589,9

1951,5

2406,3

2952,5



Атырау

1 606,0

1 803,0

2 060,0

2 640,0

2 685,0



Батыс Қазақстан

841

1051,2

1290,3

1591

1952,1



Жамбыл

826,4

1000,5

1228

1514,3

1857,9



Жетісу

573,5

676,9

830,8

1024,5

1257



Қарағанды

1519

1898,7

2330,5

2873,7

3525,9



Қостанай

781

1003,8

1232,1

1519,3

1864,1



Қызылорда

631,4

789,2

1068,7

1317,8

1616,9



Маңғыстау

1410,3

1662,9

2241,1

2913,4

3574,7



Павлодар

1110,7

1413,3

1734,7

2289

3000



Солтүстік Қазақстан

650,2

775,2

951,5

1173,3

1550



Түркістан

1427,1

1783,9

2219,5

2736,8

3358



Ұлытау

351

426,3

523,2

645,2

791,6



Шығыс Қазақстан

1065

1256,3

1542

1901,4

2333



Астана қаласы

2719,7

3399,6

4272,7

5268,6

6464,3



Алматы қаласы

2805,4

3556,7

4365,6

5383,1

6604,8



Шымкент қаласы

1194,8

1493,5

2083,2

2568,7

3294,2



7)      ШОБ ЖҚҚ-ның ЖІӨ-дегі үлесі – 40 %

37,0

38,0

38,5

39,0

39,5



оның ішінде:

18,4

18,9

19,3

19,7

20,1



Абай

26,7

27,0

27,4

27,9

28,3



Ақмола

34,9

35,3

35,8

36,5

37,1



Ақтөбе

43,6

43,3

43,5

44,1

44,9



Алматы

22,3

22,5

22,8

23,6

24,3



Атырау

21,6

22,6

23,3

23,6

24,3



Батыс Қазақстан

25,4

25,5

25,8

26,0

26,4



Жамбыл

33,5

33,6

33,8

33,9

34,0



Жетісу

22,8

23,7

24,6

25,6

26,6



Қарағанды

18,4

18,9

19,3

19,7

20,1



Қостанай

30,2

31,2

32,0

32,9

33,6



Қызылорда

20,7

21,2

21,6

22,2

22,7



Маңғыстау

28,1

28,7

29,4

30,2

30,9



Павлодар

21,8

22,2

22,5

22,9

23,2



Солтүстік Қазақстан

25,9

26,3

26,7

27,1

27,4



Түркістан

29,0

29,7

30,6

31,5

32,5



Ұлытау

5,8

6,2

6,8

7,4

8,0



Шығыс Қазақстан

24,4

25,2

26,1

27,0

27,8



Астана қаласы

61,7

62,2

62,5

62,6

62,6



Алматы қаласы

59,8

60,7

61,5

62,4

63,2



Шымкент қаласы

46,3

49,7

53,9

58,7

64,2



8)      сапалы жұмыс орындарының саны, мың адам

2 847

3 085

3 324

3 562

3 801



оның ішінде:








Абай

69

71

74

76

80



Ақмола

116

126

136

148

158



Ақтөбе

148

161

174

187

200



Алматы

113

125

136

148

160



Атырау

129

141

153

164

175



Батыс Қазақстан

103

113

122

131

141



Жамбыл

115

124

134

143

152



Жетісу

83

88

95

101

107



Қарағанды

169

180

189

199

209



Шығыс Қазақстан

108

112

118

122

127



Қостанай

123

130

136

144

151



Қызылорда

93

100

108

115

123



Маңғыстау

116

130

142

154

166



Павлодар

111

116

121

125

131



Солтүстік Қазақстан

75

78

81

85

88



Түркістан

174

191

207

224

241



Ұлытау

33

35

37

39

40



Астана қаласы

296

326

354

384

412



Алматы қаласы

553

610

668

725

783



Шымкент қаласы

120

128

139

148

157



9) өңірлер бойынша талдамалық есептілікті қалыптастыру кезінде деректерді орталықтандырылған және автоматтандырылған жинау деңгейі,  %

25

50

70

80

90

100

ЦДИАӨМ, СЖРА ҰСБ, орталық мемлекеттік органдар


  Қазақстан Республикасының
2025 – 2030 жылдарға арналған
өңірлік даму тұжырымдамасына
қосымша

Қазақстан Республикасының 2025 – 2030 жылдарға арналған өңірлік даму тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспары

Р/с

Реформалардың/негізгі іс-шаралардың атауы

Аяқталу нысаны

Аяқталу мерзімі

Жауапты орындаушылар

Қаржыландыру көлемі

Қаржыландыру көздері

1

2

3

4

5

6

7

1-бағыт. Халықты базалық инфрақұрылыммен (ҰЭМ, ЭЗИ) және жайлы қалалық ортамен біркелкі қамтамасыз ету
1-ші нысаналы индикатор. ӨСЖ-ге сәйкес әлеуметтік игіліктермен және көрсетілетін қызметтермен қамтамасыз етілу деңгейі: қала – 96,5 %, ауыл – 71,7 %
2-ші нысаналы индикатор. Жылу, электр, сумен жабдықтау және су бұру желілері тозуының орташа деңгейі, %
3-ші нысаналы индикатор. Нормативтік жағдайдағы жергілікті маңызы бар жолдардың үлесі, %
4-ші нысаналы индикатор. Үй шаруашылықтарын жоғары жылдамдықты Интернетке қолжетімділікпен қамту, %

Алшақтықты азайту және базалық инфрақұрылыммен қамтамасыз етілуді арттыру

1.

Елді мекендерге арналған өңірлік стандарттар жүйесін әзірлеу қағидаларына және Елді мекендерге арналған өңірлік стандарттар жүйесіне мониторинг жүргізу қағидаларына өзгерістер мен толықтырулар енгізу

ҰЭМ-нің бұйрығы

2025 жылғы тамыз

ҰЭМ, "ЭЗИ" АҚ (келісу бойынша)

талап етілмейді

талап етілмейді


1

2

3

4

5

6

7

2.

Елдің елді мекендерінің ӨСЖ талаптарына сәйкестігіне жыл сайын мониторинг жүргізу

ҰЭМ-ге ақпарат

жыл сайын, 2025 – 2030 жылдар

облыстардың, Астана, Алматы, Шымкент қалаларының әкімдіктері,
ҰЭМ

талап етілмейді

талап етілмейді

3.

Елдің елді мекендерінің әлеуметтік-экономикалық дамуын және ӨСЖ-ге сәйкес объектілермен және көрсетілетін қызметтермен қамтамасыз етілуін мониторингтеуге арналған бірыңғай цифрлық платформа құру

ҮА-ға ақпарат

2025 жылғы
4-тоқсан

ҰЭМ, Қаржымині, "ЭҚО" АҚ (келісу бойынша), ЦДИАӨМ

талап етілмейді

талап етілмейді

4.

Өңірдегі ӨСЖ талаптарына сәйкес республика бойынша орта деңгейден неғұрлым артта қалушылықты көрсететін базалық инфрақұрылым объектілерінің (қаржыландырылуы расталған және перспективалы объектілерді қоса алғанда) тізбесін айқындау

объектілердің өңірлік тізбелері

жыл сайын,
2025 – 2030 жылдар

облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

5.

Қалалардағы өмір сүру сапасының ұлттық рейтингі ұсынымдарының іске асырылуына жыл сайын мониторинг жүргізу

ҰЭМ-ге ақпарат

жыл сайын, 2025 – 2030 жылдар

ҰЭМ, "ЭЗИ" АҚ (келісу бойынша), облыстардың, Астана, Алматы, Шымкент қалаларының әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

6.

Жергілікті атқарушы органдардың Дендрологиялық жоспар әзірлеу бойынша құзыреті шеңберінде Елді мекендердің жасыл екпелерін жасау, күтіп-баптау және қорғаудың үлгілік қағидаларына сәйкес дендрологиялық жоспарлар мен көгалдандыру жарғыларын құру

бекітілген жоспарлар және жарғылар

2026 – 2028 жылдар

облыс орталықтарының, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

7.

Жасыл екпелердің сандық және сапалық сипаттамаларын ескере отырып, кейіннен мониторингтеу және ЖАО үшін KPI әзірлеу мақсатында елді мекендерде көгалдандыруды дамыту бойынша көрсеткіштерді қалыптастыру

ӨҚМ-ге ақпарат

2026 жылғы
2-тоқсан

облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

8.

Жолдардағы өлім-жітімге мүлдем төзбейтін Zero Vision тұжырымдамасын жаппай іске асыру жоспарларын әзірлеу және облыс орталықтары мен республикалық маңызы бар қалаларда авариялық жағдайды қысқарту

ӨҚМ-ге ақпарат

2026 жылғы
2-тоқсан

облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

9.

Қалалық ортаның визуалды құрамдас бөлігіне қойылатын талаптар жиынтығын білдіретін дизайн-кодтарды енгізу

маслихаттардың шешімдері

2027 жылғы
4-тоқсан

облыс орталықтарының, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

10.

"Дипломмен ауылға" жобасын іске асыру

ҰЭМ-ге есеп

2025 – 2030 жылдардағы желтоқсан

облыс әкімдіктері

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

РБ, ЖБ

11.

Мектепке дейінгі ұйымдар желісін кеңейту

ҰЭМ-ге есеп

2025 – 2028 жылдардағы желтоқсан
 

облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдіктері

жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

ЖБ

12.

Ақтөбе облысының АЕМ-дегі тірек және шағын жинақты мектептерді жарақтандыру бойынша тәжірибесін кеңінен қолдану

ҰЭМ-ге ақпарат

2026 жылғы желтоқсан

ОМ, ЖАО

жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

ЖБ

13.

"Ауылда денсаулық сақтауды жаңғырту" пилоттық жобасы шеңберінде ауылдық жерлерде медициналық-санитариялық алғашқы көмек объектілерін салу және оларды жарақтандыру

объектіні пайдалануға қабылдау актісі

2025 жылғы желтоқсан

ДСМ, ЖАО

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

РБ, ЖБ

14.

"Ауылда денсаулық сақтауды жаңғырту" пилоттық жобасы шеңберінде көпбейінді орталық аудандық ауруханалардың қолданыстағыларын жаңғырту және жаңаларын ұйымдастыру

объектіні пайдалануға қабылдау актісі

2026 жылғы желтоқсан

ДСМ, ЖАО

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

РБ, ЖБ

15.

Өңірлердің денсаулық сақтау инфрақұрылымын дамытудың перспективалық жоспарларын әзірлеу және бекіту

әкімдіктің қаулысы

2026 жылғы желтоқсан

ЖАО, ДСМ

талап етілмейді

талап етілмейді

16.

Денсаулық сақтау инфрақұрылымын дамытудың
2024 – 2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы шеңберінде медициналық авиацияның көрсетілетін қызметтері, жылжымалы медициналық кешендер және дәріхана пункттері арқылы шалғайдағы және жету қиын ауылдық жерлердегі халықты медициналық көрсетілетін қызметтермен қамтамасыз ету

ҰЭМ-ге ақпарат

2025 – 2030 жылдардағы желтоқсан

ДСМ, ЖАО

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

РБ, ЖБ

17.

АЕМ-де 650 мәдениет объектісін салу және жөндеу

объектіні пайдалануға қабылдау актісі

2023 – 2027 жылдардағы
желтоқсан

МАМ, ЖАО
 
 

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

РБ, ЖБ

18.

Ауылдық жерлерде тез салынатын және шығыны аз 100 спорт ғимаратын салу

объектіні пайдалануға қабылдау актісі

2023 – 2027 жылдардағы желтоқсан

ТСМ, ЖАО

жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

ЖБ, МЖӘ және басқа да бюджеттен тыс қаражат

19.

Жасанды интеллектіні дамытудың
2024 – 2029 жылдарға арналған тұжырымдамасы шеңберінде ауылдық жерлерде, оның ішінде шекара маңындағы өңірлерде телекоммуникация инфрақұрылымын (магистральдық ТОБЖ мен қолжетімдік нүктелерін) салу және дамыту (қашықтықтан білім беру, жұмыспен қамту, фриланс, онлайн-бизнес және электрондық коммерцияны дамыту үшін сапалы интернетпен және мобильді байланыспен қамтамасыз ету)

объектіні пайдалануға қабылдау актісі

2025 – 2029 жылдардағы желтоқсан

ЦДИАӨМ

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

РБ, ЖБ

20.

Қазақстан Республикасының көлік-логистикалық әлеуетін дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы шеңберінде жергілікті маңызы бар жолдардың нормативтік жай-күйін қамтамасыз ететін іс-шараларды іске асыру

объектіні пайдалануға қабылдау актісі

2025 – 2030 жылдардағы желтоқсан

КМ, ЖАО, "Қазавтожол" ҰК" АҚ (келісу бойынша)

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

РБ, ЖБ

21.

Экологиялық және экономикалық орындылығын ескере отырып, тұрмыстық қатты қалдықтардың қайталама шикізатын қабылдау пункттерін құру

объектіні пайдалануға қабылдау актісі

2025 – 2030 жылдардағы желтоқсан

ЭТРМ, ЖАО

жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

ЖБ

22.

АЕМ-де мемлекеттік өртке қарсы қызметтің өрт сөндіру деполарын салу

объектіні пайдалануға қабылдау актісі

2025 – 2030 жылдардағы желтоқсан

ТЖМ,
ЖАО
 

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

РБ, ЖБ

23.

АЕМ–де сирена-сөйлеу құрылғыларын (ССҚ) орнату

объектіні пайдалануға қабылдау актісі

2025 – 2030 жылдардағы желтоқсан

ТЖМ, ЖАО

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

РБ, ЖБ

24.

Шомылуға рұқсат етілген және жабдықталған орындарын құра отырып, су объектілеріндегі жаппай демалуға, туризмге және спортқа арналған орындар санын арттыру

ТЖМ-ге есеп

2025 – 2030 жылдардағы желтоқсан

ЖАО

жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

ЖБ

25.

Мемлекеттік өртке қарсы қызмет бөлімшелері жоқ АЕМ-де өрт сөндіру бекеттерін құру

ТЖМ-ге есеп

2025 – 2030 жылдардағы желтоқсан

ЖАО

жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

ЖБ

26.

Су объектілерінің су қорғау аймақтары мен белдеулері шекараларын белгілеу

ҰЭМ-ге ақпарат

2025 – 2030 жылдардағы желтоқсан

ЖАО, СРИМ, ЭТРМ, ТЖМ

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

РБ, ЖБ

27.

Қазақстан-Ресей және Қазақстан-Қырғызстан, Қазақстан-Қытай, Қазақстан-Өзбекстан және Қазақстан-Түрікменстан шекараларында ішкі және сыртқы автомобиль өткізу пункттерін жаңғыртуды және техникалық толық жарақтандыруды жүргізу

ҰЭМ-ге есеп

2025– 2030 жылдардағы
желтоқсан

Қаржымині, КМ,
ҰҚК шекара қызметі (келісу бойынша), шекара маңындағы облыстардың ЖАО

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

РБ, ЖБ

28.

Өзен арналары учаскелерінің жағалауын нығайту, түбін тереңдету және тазарту, сондай-ақ гидротехникалық құрылғыларды салу, жаңғырту

ҰЭМ-ге ақпарат

2025 – 2030 жылдардағы желтоқсан

шекара маңындағы облыстардың ЖАО, СРИМ, ЭТРМ, ТЖМ,
 

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

РБ, ЖБ

29.

Төтенше жағдайлардың туындау тәуекелдерін барынша азайту, сондай-ақ аумақты жануарлардың жұқпалы және экзотикалық ауруларының әкелінуінен және таралуынан қорғау жөнінде шаралар қабылдау

ҰЭМ-ге ақпарат

2025 – 2030 жылдардағы желтоқсан

АШМ, ЖАО, ДСМ, ТЖМ

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

РБ, ЖБ

30.

Қазақстан Республикасының Экология кодексінің 314-бабына сәйкес климаттың өзгеруіне бейімделу процесінің кезеңін жүргізу

ЭТРМ-ге ақпарат

жыл сайын, 2026 – 2030 жылдар

АШМ, СРИМ, ТЖМ, облыстардың, Астана, Алматы, Шымкент қалаларының әкімдіктері

талап етілмейді

жергілікті атқарушы органдардың көзделген бюджет қаражаты шеңберінде, инвестициялар тарту

2-бағыт. Өңірлердің теңгерімді экономикалық дамуы (экономикалық әлеуетті іске асыру)
5-ші нысаналы индикатор. Ел өңірлерінің ЖӨӨ нақты өсу қарқыны, өткен жылға %
6-шы нысаналы индикатор. Негізгі капиталға салынған инвестиция көлемі, млрд теңге
7-ші нысаналы индикатор. ШОБ ЖҚҚ ЖІӨ-дегі үлесі, %
8-ші нысаналы индикатор. Сапалы жұмыс орындарының саны, мың адам

Экономикалық әлеуеттің ашылуына жәрдемдесу

31.

2025 – 2030 жылдарға арналған өңірлік жобалар тізбелерін қалыптастыру:
- ірі кәсіпорындардың айналасында ШОБ белдеуін дамыта отырып, мұнай-газ секторында, тау-кен өнеркәсібінде және ауыл шаруашылығында терең өңдеу саласында жұмыс істеп тұрған өндірістерді кеңейтуге және жаңа өндірістер құруға;
- қосылған құнды ұлғайтуға, ел ішінде отандық шикізатты оқшаулауға және барынша қайта өңдеуге баса назар аудара отырып, өңдеу өнеркәсібінде дайын өнімнің қолданыстағы өндірістерін кеңейтуге және жаңа өндірістерді құруға;
- өңірлердің (оның ішінде шекара маңындағы өңірлердің) көліктік-логистикалық әлеуетін ашуға және іске асыруға;
- объектілерде (оның ішінде шекара маңындағы өңірлерде) туристік және сервистік инфрақұрылымды дамытуды қоса алғанда, өңірлердің туристік әлеуетін іске асыруға бағытталған

өңірлік жобалар пулдары

2025 жылғы
3-тоқсан

ҰЭМ, "Kazakh Invest" ҰК" АҚ (келісу бойынша), орталық мемлекеттік органдар, облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

32.

Өсірілетін дақылдардың (зығыр, қара бидай, сұлы, рапс, күнбағыс) ассортиментін ұлғайтуды, өнімділікті арттыруды, ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеуді және субсидиялар мен гранттар арқылы фермерлердің кооперациясын қолдауды қоса алғанда, өсімдік шаруашылығында әртараптандыру жөнінде шаралар қабылдау

АШМ-ға ақпарат

2025 жылғы
3-тоқсан

АШМ, Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстарының әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

33.

Аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) 2026-2030 жылдарға арналған даму жоспарларын әзірлеу және бекіту

мәслихаттың шешімі

2025 жылғы желтоқсан

аудандардың,
облыстық маңызы бар қалалардың әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

Өндірісті дамытудың мамандандырылған факторларын құру

34.

Өнеркәсіпте және АӨК-те бизнес үшін инфрақұрылымды дамыту жөнінде шаралар қабылдау

ҮА-ға ақпарат

жыл сайын, 2025 – 2030 жылдар

ӨҚМ, АШМ, ҰЭМ, облыстардың, Астана,
Алматы, Шымкент қалаларының әкімдіктері

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

РБ, ЖБ

35.

ШӨА құру мәселесін қарау (Ready-built factory қағидаты бойынша дайын өндірістік үй-жайларды салу және реконструкциялау)

ҰЭМ-ге ақпарат

2026 жылғы
1-тоқсан

ӨҚМ, Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Маңғыстау облыстарының әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

36.

Шағын индустриялық аймақтар құру және олардың жұмыс істеу қағидаларына өзгерістер енгізу

ӨҚМ-нің бұйрығы

2025 жылғы
3-тоқсан

ӨҚМ

талап етілмейді

талап етілмейді

37.

Мұнай сервистік қызметтер мен мұнай газ саласы үшін тауарлар нарығын игеруге жәрдемдесу үшін жергілікті кәсіпорындардың мамандарын оқыту үшін құзырет орталықтарын құру жөнінде шаралар қабылдау

ҰЭМ-ге ақпарат

2026 жылғы
1-тоқсан

ЭМ, Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Маңғыстау облыстарының әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

38.

Жабдықты сынау инфрақұрылымы және BureauVeritas, TUV сияқты сертификаттау органдарының өкілдіктерімен Халықаралық API және ASME стандарттарына сәйкес сертификаттауды дайындауға және өткізуге жәрдемдесетін базалық орталықтарды құру бойынша шаралар қабылдау

ҮА-ға ақпарат

2026 жылғы
1-тоқсан

ӨҚМ,
Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Маңғыстау облыстарының әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

39.

Медицина және білім беру салаларында жоғары технологиялы кластерлерді қалыптастыру бойынша шаралар қабылдау

ҮА-ға ақпарат

2026 жылғы
1-тоқсан

ДСМ, ҒЖБМ,
облыстардың, Астана, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

40.

"Alatau city" жобасын іске асыру

ҮА-ға ақпарат

жыл сайын 2025 – 2030 жылдар
 

ҰЭМ, ӨҚМ, Қаржымині, СІМ, ТСМ, ДСМ, КМ, ҒЖБМ, ЦДИАӨМ, "Казақтелеком" АҚ (келісу бойынша), Алматы облысының және Алматы қаласының әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

41.

Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді, өңдеуді, сақтауды және өткізуді қамтитын ерікті ауыл шаруашылық кооперациясын ынталандыру бойынша шаралар қабылдау

ҰЭМ-ге ақпарат

2026 жылғы
1-тоқсан

АШМ, Алматы, Жетісу, Жамбыл, Түркістан облыстарының әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

42.

Ирригациялық кондоминиумдар құру бойынша шаралар қабылдау

СРИМ-ге ақпарат

2026 – 2030 жылдар

Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Түркістан облыстарының әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

43.

Малды жайылымды ауыстырып жаюды дамыту, жемшөп дақылдарын өсіруді және суды үнемдеуді ынталандыру жөніндегі шараларды пысықтау

ҰЭМ-ге ақпарат

2026 жылғы
1-тоқсан

АШМ, Алматы, Жетісу, Жамбыл, Түркістан облыстарының әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

44.

Агломерация орталықтарына іргелес елді мекендердің инфрақұрылымын жайластыру бойынша шаралар қабылдау (инженерлік және көліктік инфрақұрылымды дамыту)

ҰЭМ-ге ақпарат

2025 жылғы
3-тоқсан

Ақмола, Алматы, Түркістан, Ақтөбе, Қарағанды ​​облыстарының және
Астана, Алматы, Шымкент қалаларының әкімдіктері

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

РБ, ЖБ

45.

Шекара маңындағы аймақтарда трансшекаралық сауда және көлік-логистикалық, көтерме-тарату орталықтарын дамыту

ҰЭМ-ге ақпарат

2025 – 2027 жылдардағы желтоқсан

шекара маңындағы облыстардың ЖАО

талап етілмейді

талап етілмейді

46.

Шекара маңындағы аудандарда ауыл шаруашылығы өндірісін тиімді жүргізу және ауыл шаруашылығы кооперациясын дамыту үшін жағдайлар жасау

ҰЭМ-ге ақпарат

2025 – 2027 жылдардағы желтоқсан

АШМ, ҰЭМ, шекара маңындағы облыстардың ЖАО

талап етілмейді

талап етілмейді

Моно- және шағын қалалардың, АЕМ экономикасын әртараптандыру

47.

Моноқалаларды дамытуды мемлекеттік қолдау шараларына сараланған тәсілді қамтамасыз ету

ҮА-ға ақпарат

2025 жылғы
3-тоқсан

ҰЭМ, Ақмола, Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау, Батыс Қазақстан, Қостанай, Ұлытау, Қарағанды, Павлодар, Абай, Шығыс Қазақстан облыстарының әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

48.

Моноқалалардың көліктік-логистикалық әлеуетін іске асыру мәселесін пысықтау, ірі көлік дәліздерінің бойында орналасқан моноқалаларда логистикалық орталықтар құру

ҰЭМ-ге ақпарат

2025 – 2026 жылдар

КМ, Абай, Ұлытау, Батыс Қазақстан, Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе, Қостанай, Қарағанды, Түркістан, Ақмола, Шығыс Қазақстан, Павлодар облыстарының әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

49.

Субсидиялау тетіктерін енгізу арқылы шағын қалалар мен АЕМ-де қолөнер мен халық кәсіпшілігін, қолөнершілігін дамыту бойынша шаралар қабылдау

ҰЭМ-ге ақпарат

2026 жылғы
1-тоқсан

облыс әкімдіктері

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде
 

РБ, ЖБ

50.

Облыстық және республикалық деңгейлерде ауылдық жерлерде музыкалық фестивальдер, этнофестивальдер, айтыстар, спорттық жарыстар, би және ән, оның ішінде балаларға арналған байқауларын, гастрономиялық көркемөнерпаздар байқаулар мерекелерін (жәрмеңкелер) ұйымдастыру

ҰЭМ-ге есеп

2025 – 2030 жылдардағы желтоқсан

МАМ, ЖАО

талап етілмейді

талап етілмейді

51.

Туристік бағыттарды қалыптастыра отырып, жергілікті тарихи дәуір ескерткіштеріне қызығушылықты арттыруға бағытталған іс-шараларды әзірлеу және іске асыру

ҰЭМ-ге есеп

2025 – 2030 жылдардағы желтоқсан

ЖАО, МАМ

талап етілмейді

талап етілмейді

52.

Аграрлық кәсіптерді танымал ету (пиар-кампаниялар, AgroSkills конкурстарын өткізу және т. б.)

медиа-жоспар

2025 – 2030 жылдардағы желтоқсан

МАМ, АШМ, Еңбекмині, облыс әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

53.

"Ауыл аманаты" жобасы бойынша АЕМ және шағын қалаларда микрокредит беру қағидаларына өзгерістер енгізу

ҰЭМ-нің бұйрығы

2025 жылғы
3-тоқсаны

ҰЭМ, "ЭЗИ" АҚ
(келісу бойынша)

талап етілмейді

талап етілмейді

54.

Экономикалық мамандандыруды айқындау бойынша АЕМ скринингін жүргізу жөніндегі нұсқаулықты әзірлеу және бекіту

ҰЭМ-нің бұйрығы

2026 жылғы шілде

ҰЭМ, "AMANAT" партиясы (келісу бойынша)

талап етілмейді

талап етілмейді

55.

АЕМ-де ШӨА құру жөнінде ұсыныс енгізу

ҰЭМ-ге ақпарат

2025 жылғы
желтоқсан

ӨҚМ, ӨДҚ
(келісу бойынша)

талап етілмейді

талап етілмейді

56.

"Ауыл аманаты" жобасы шеңберінде АЕМ-ге микрокредиттер беру

ҰЭМ-ге есеп

2025 – 2030 жылдардағы желтоқсан

облыс әкімдіктері, ҰЭМ, Қаржымині

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

РБ, ЖБ

57.

Қолданыстағы бағдарламалық құжаттар шеңберінде шекара маңындағы аудандарда тіркелген шағын және орта бизнес субъектілерін басым қолдау жөніндегі іс-шараларды іске асыру

ҰЭМ-ге ақпарат

2025 – 2030 жылдардағы желтоқсан

шекара маңындағы облыстардың әкімдіктері

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

РБ, ЖБ

58.

Шекара маңындағы елді мекендердің тұрғындарына бизнес-бастамаларды, оның ішінде ауыл шаруашылығы, сондай-ақ оқыту саласындағы бастамаларды қолдауға гранттар беру

ҰЭМ-ге есеп

2025 – 2030 жылдардағы желтоқсан

ҰЭМ, АШМ, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша), шекара маңындағы облыстардың ЖАО

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

РБ, ЖБ

59.

Туризмді және трансшекаралық туристік бағыттарды дамыту үшін жағдайлар жасау жөнінде шаралар кешенін әзірлеу

Жол картасы
 
 

2025 – 2030 жылдардағы желтоқсан

шекара маңындағы облыстардың ЖАО, СИМ, ТСМ,

талап етілмейді

талап етілмейді

3-бағыт. Өңірлік саясатты іске асыру тетіктерін жетілдіру
9-ші нысаналы индикатор. 2030 жылға қарай өңірлер бойынша талдамалық есептілікті қалыптастыруда орталықтандырылған және автоматтандырылған деректерді жинау деңгейін 100%-ға жеткізу

60.

Бірыңғай үйлестіру орталығын – Қазақстан Республикасы Үкіметінің Аппараты жанындағы Өңірлік бастамалар кеңсесін құру жөнінде ұсыныстар тұжырымдау

ҮА-ға ұсыныстар

2025 жылғы
желтоқсан
 

ҰЭМ

талап етілмейді

талап етілмейді

61.

АЕМ әлеуетін айқындау өлшемшарттарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу

ҰЭМ-нің бұйрығы

2025 жылғы тамыз
 

ҰЭМ, "ЭЗИ" АҚ (келісу бойынша)

талап етілмейді

талап етілмейді

62.

Ауыл әкімдерін оқыту бағдарламасын іске асыру

ҰЭМ-ге ақпарат

2025 – 2030 жылдардағы желтоқсан

ЖАО, МҚІА (келісу бойынша)

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

РБ, ЖБ

63.

Елді мекендер үшін ең төменгі стандарттар мен ӨСЖ міндетті қолдану арқылы жергілікті бюджеттердің кірісін неғұрлым ұтымды бөлу есебінен жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігін нығайту бойынша ұсыныстар тұжырымдау

ҰЭМ-ге ұсыныстар

2026 жылғы сәуір
 

Қаржымині, облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

64.

Өңірлердің бюджеттік дербестігін одан әрі арттыру бойынша ұсыныстар әзірлеу:
- 2027 жылы пилоттық жобаны іске асыру нәтижелерін ескере отырып, блоктық бюджеттеуді кезең-кезеңімен енгізу;
- одан әрі кезең-кезеңімен фискалдық орталықсыздандыру (салық-бюджет саясатының реформаларын ескере отырып) арқылы

ҮА-ға ұсыныстар

2028 – 2030 жылдар

ҰЭМ (жинақтау), Қаржымині, мүдделі орталық мемлекеттік органдар, облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдіктері

талап етілмейді

талап етілмейді

65.

Мемлекеттік статистика саласындағы уәкілетті органның құзыреттерін күшейту жөніндегі Қазақстан Республикасының құқықтық актілеріне келесі бөліктерде өзгерістер мен толықтырулар енгізу:
- ӨСЖ-ге сәйкес өңірлерді объектілермен және қызметтермен қамтамасыз ету деңгейі бойынша деректерді қоса алғанда, деректерді жинау, өңдеу мәселелері бойынша мемлекеттік органдарды әдіснамалық және консультативтік сүйемелдеуді қамтамасыз ету;
- АЖ-ге, оның ішінде қолжетімділігі шектеулі АЖ-ге кедергісіз қол жеткізу;
- мемлекеттік органдардың қолдануы үшін метадеректерді қалыптастырудың үлгілік әдістемесін бекіту

құқықтық актілер
 

2027 жылғы қаңтар

СЖРА (келісу бойынша), мүдделі мемлекеттік органдар, ЖАО

талап етілмейді

талап етілмейді

66.

СЖРА ҰСБ ақпараттық жүйелерін тікелей МО және ЖАО АЖ-ға интеграциялауды іске асыру

тестілеу хаттамалары

2025 – 2026 жылдардағы желтоқсан

СЖРА ҰСБ (келісу бойынша), ЦДИАӨМ, мүдделі мемлекеттік органдар, ЖАО

республикалық бюджетте көзделген қаражат шегінде

РБ

67.

ӨСЖ жинауды, өңдеуді және мониторингтеуді жүзеге асыру үшін есептеулердің көрсеткіштері мен алгоритмдерін сипаттау

метадеректер жүйесіндегі сипаттама

2026 жылғы желтоқсан

ҰЭМ, СЖРА ҰСБ, облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдіктері

республикалық бюджетте көзделген қаражат шегінде

РБ

68.

Әкімшілік деректерді автоматтандырылған түрде жинауға және өңдеуге арналған құрал ұсыну

тестілеу хаттамалары

2027 жылғы маусым

ЦДИАӨМ, мүдделі мемлекеттік органдар, ЖАО

республикалық бюджетте көзделген қаражат шегінде

РБ

69.

Ұлттық тізілімдерді қалыптастыру және деректермен толтыру, сондай-ақ оларды кейіннен автоматтандыру бойынша үйлестіруді қамтамасыз ету

ұлттық тізілімдердің бекітілген тізбелері

жыл сайын, 2025 – 2030 жылдар

ЦДИАӨМ,
мүдделі мемлекеттік органдар

республикалық бюджетте көзделген қаражат шегінде

РБ

70.

Отбасының цифрлық картасы негізінде "Ауылдық округ әкімінің цифрлық жұмыс орны" модулін құру

әзірленген модуль

2025 жылғы желтоқсан

Еңбекмині, ҰЭМ, ЦДИАӨМ, "Аманат" партиясы (келісу бойынша),
СЖРА ҰСБ (келісу бойынша)

республикалық бюджетте көзделген қаражат шегінде

РБ

71.

Еңбекмині ақпараттық жүйесінде "Шаруашылық бойынша есепке алу" модулін әзірлеу

әзірленген модуль

2025 жылғы желтоқсан

Еңбекмині, ЦДИАӨМ,
СЖРА ҰСБ (келісу бойынша)

республикалық бюджетте көзделген қаражат шегінде

РБ

72.

Елді мекендер санаттарын "Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы" Заңының талаптарына сәйкес келтіру

ҰЭМ-ге ақпарат

2025 – 2027 жылдардағы
желтоқсан

ЖАО

республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде

РБ, ЖБ

73.

Шалғай шекара маңындағы ауылдық округтер тұрғындарының жалақысына үстемеақы енгізу мәселесін және төтенше табиғи-климаттық жағдайлары бар шалғай шекара маңындағы аудандардың тұрғындары үшін еңбек өтілін есептеудің ерекше нормаларын пысықтау

ҰЭМ-ге ақпарат

2025 жылғы
желтоқсан

шекара маңындағы облыстардың ЖАО, Еңбекмині, ҰЭМ, Қаржымині

талап етілмейді

талап етілмейді

74.

Бюджет қаражатын бөлу кезінде шекара маңындағы елді мекендер үшін тіркелген квоталарды белгілеу және шекара маңындағы аудандарда даму институттары мен қаржы институттарының қатысуын кеңейту мәселесін пысықтау

ҰЭМ-ге есеп

2025 – 2027 жылдардағы желтоқсан

ҰЭМ, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша), шекара маңындағы облыстардың ЖАО

талап етілмейді

талап етілмейді

75.

Қандастар қоныстандырылатын өңірлер тізбесін қайта қарау ұсынысымен бірге еңбек ресурстары артық өңірлерден шекара маңындағы елді мекендерге тұрғындарды көшіру мәселесін пысықтау

ҰЭМ-ге ақпарат

2025 – 2027 жылдардағы желтоқсан

Еңбекмині, ҰЭМ, Қаржымині, шекара маңындағы облыстардың ЖАО

талап етілмейді

талап етілмейді

76.

Жергілікті маңызы бар функцияларды өңірлік деңгейге беру тұрғысынан қолданыстағы заңнаманы талдау

ҮА-ға ұсыныс

2026 жылғы мамыр

ҰЭМ, орталық мемлекеттік органдар, ЖАО

талап етілмейді

талап етілмейді

77.

Мемлекеттік органдардың өкілеттіктерін орталықсыздандыру бойынша заңнамалық түзетулер қалыптастыру жөніндегі мәселені пысықтау

ҮА-ға ұсыныс
 

2026 жылғы қыркүйек
 

ҰЭМ, орталық мемлекеттік органдар, ЖАО

талап етілмейді

талап етілмейді

            Ескертпе: аббревиатуралардың толық жазылуы:

            АЖ – ақпараттық жүйе

      АЕМ – ауылдық елді мекендер

      АШМ – Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі

            "Атамекен" ҰКП – "Атамекен" Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы

      АЭА – арнайы экономикалық аймақ

            ҒЖБМ – Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі

            ДСМ – Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі

            Еңбекмині – Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі

            ЖАО – жергілікті атқарушы органдар

            ЖБ – жергілікті бюджет     

            ИА – индустриялық аймақ

            "Қазавтожол" АҚ – "Қазавтожол" акционерлік қоғамы

            "Қазақтелеком" АҚ – "Қазақтелеком" акционерлік қоғамы

            КМ – Қазақстан Республикасының Көлік министрлігі

            ҚМ – Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі

            МАМ – Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігі

      МҚІА – Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері агенттігі

            МО – мемлекеттік органдар

            "НК "Kazakh Invest" АҚ – "Kazakh Invest" ұлттық компаниясы" акционерлік қоғамы

            НҚА – нормативтік құқықтық актілер

            ОАМ – Қазақстан Республикасының Оқу-ағарту министрлігі

            ӨДҚ – өнеркәсіпті дамыту қоры

      ӨҚМ – Қазақстан Республикасының Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі

      ТЖМ – Қазақстан Республикасының Төтенше жағдайлар министрлігі

            ӨСЖ – өңірлік стандарттар жүйесі

            РБ – республикалық бюджет

            СЖРА – Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі

            СЖРА ҰСБ – Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің Ұлттық статистика бюросы

            СИМ – Қазақстан Республикасының Сауда және интеграция министрлігі

            СРИМ – Қазақстан Республикасының Су ресурстары және ирригация министрлігі

            СІМ – Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі

            ТОБЖ – талшықты-оптикалық байланыс желілері

            ТСМ – Қазақстан Республикасының Туризм және спорт министрлігі

            ҮА – Қазақстан Республикасы Үкіметінің Аппараты

      ҰҚК – Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік комитеті

      ҰЭМ – Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі

            ЦДИАӨМ – Қазақстан Республикасының Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі

            "ЭЗИ" АҚ – "Экономикалық зерттеулер институты" акционерлік қоғамы

            "ЭҚО" АҚ – "Электрондық қаржы орталығы" акционерлік қоғамы

            ЭМ – Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігі

            ЭТРМ – Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар министрлігі

            "Samruk-Kazyna Construction" АҚ – "Samruk-Kazyna Construction" акционерлік қоғамы